×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Niedożywienie u osób starszych

dr n. med. Beata Piórecka
Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

Jak rozpoznać niedożywienie?

Światowa Organizacja Zdrowia wymienia niedożywienie jako jedno z poważniejszych zagrożeń dla zdrowia publicznego na całym świecie. To istotny problem nie tylko krajów czy regionów, w których występuje niedostatek wody i/lub pożywienia. W krajach wysoko uprzemysłowionych niedożywienie może dotyczyć wybranych grup dzieci i młodzieży, kobiet w stanach fizjologicznych i sportowców, ale na konsekwencje niedożywienia narażone są zwłaszcza osoby starsze.

Niedożywienie zależne od diety występuje w przebiegu zaburzeń odżywienia (np. anorexia nervosa), towarzyszy ciężkim chorobom przewlekłym (np. nowotworowym czy neurodegeneracyjnym), a niekiedy dotyczy również pacjentów w stanach pourazowych czy w ostrych chorobach z nasileniem procesów zapalnych (np. oparzenia, urazy) [1].

Niedożywienie opisuje się jako brak równowagi między spożytym pokarmem a zapotrzebowaniem na składniki odżywcze wraz z nim dostarczane [2]. Najczęściej nieprawidłowości występują wówczas, gdy organizm nie otrzymuje odpowiedniej ilości energii i/lub niezbędnych składników pokarmowych, w tym zwłaszcza białka, witamin i składników mineralnych. Może to prowadzić do określonych zmian metabolicznych i upośledzenia funkcji organizmu.

Podział niedożywienia – niedożywienie ilościowe i jakościowe

Niedożywienie ilościowe oznacza zbyt małą podaż energii pochodzącej z pokarmów w stosunku do zapotrzebowania organizmu. Staje się to przyczyną powstawania deficytu energetycznego w organizmie (tzw. niedożywienie energetyczno-białkowe). Nie zawsze w początkowym okresie proces ten wywołuje objawy chorobowe. Widocznym zewnętrznym obrazem takiego stanu jest zazwyczaj zmniejszenie masy ciała. Do innych objawów charakterystycznych dla niedożywienia należą: ogólne osłabienie i wrażliwość na zimno związana z obkurczaniem się naczyń krwionośnych. Ciepłota ciała może się obniżyć o 1–2°C, co pogarsza stan ogólny człowieka. Osłabiona jest również odporność komórkowa, co prowadzi do częstszego występowania różnego typu infekcji.

Czy zawsze niedożywieniu towarzyszy zmniejszenie masy ciała?

Niedożywienie może dotyczyć również osób z nadwagą czy otyłością. Niedobór określonych składników mineralnych lub witamin prowadzi do rozwoju tzw. niedożywienia jakościowego. Wynika ono z niedostatecznego spożywania lub wchłaniania wymienionych składników odżywczych bądź też ze zwiększonego ich wydalania z organizmu. Przykładowo osoby, które spożywają posiłki o dużej gęstości energetycznej, ale ubogie pod względem zawartości składników odżywczych (np. żywność „wysoko przetworzona”), mogą być zagrożone wystąpieniem tego typu niedożywienia.

Niedożywienie wśród osób starszych

Ocena i wczesne rozpoznanie niedożywienia jest szczególnie ważne dla osób starszych. Niedożywienie wśród tej grupy osób często jest następstwem niedostatecznego pokrycia zapotrzebowania energetycznego oraz zaburzeń procesów trawienia i wchłaniania składników odżywczych, co prowadzi do niedoborów białkowo-energetycznych oraz makro- i mikroskładników pokarmowych [3].

Niedożywienie znacznie pogarsza jakość życia osób starszych. Negatywnie wpływa zarówno na stan funkcjonalny (np. zdolność do samodzielnego jedzenia, korzystania z toalety, utrzymania higieny), jak i na dobre samopoczucie oraz funkcjonowanie psychospołeczne (zdolności adaptacyjne, zaangażowanie, podejmowanie inicjatywy) osób starszych. Zapobieganie niedożywieniu nie jest zadaniem prostym, ponieważ grupa ludzi starszych jest bardzo różnorodna, a procesy chorobowe często towarzyszą zmianom fizjologicznym w procesie starzenia się.

Wśród najczęstszych czynników ryzyka występowania niedożywienia u osób starszych wymienia się [4]:

  • czynniki kliniczne:
  • zmiany patofizjologiczne zachodzące w organizmie związane z procesem starzenia się (m.in. brak apetytu, utrata smaku i powonienia, niepełne uzębienie),
  • choroby przewlekłe (m.in. nowotwory, cukrzycę, zapalenie stawów),
  • stosowana farmakoterapia (interakcje składników pokarmowych z przyjmowanymi lekami),
  • niepełnosprawność i ograniczona mobilność,
  • demencja (w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych i innych),
  • hospitalizacja, która miała miejsce w ostatnim roku do momentu przeprowadzania oceny [5],

  • czynniki psychospołeczne:
  • brak wiedzy na temat żywności i właściwego odżywiania oraz przygotowania posiłków,
  • izolacja i samotność lub ubóstwo,
  • lęk/depresja lub okres żałoby [3].

W wyniku procesu starzenia się dochodzi do zmian składu ciała, co objawia się utratą beztłuszczowej masy ciała i zmniejszeniem masy mineralnej kości, a zwiększeniem zawartości tkanki tłuszczowej, co może utrudniać osobom starszym podejmowanie aktywności fizycznej.

Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na stan odżywienia seniorów jest pogorszenie funkcjonowania przewodu pokarmowego. Zmiany te dotyczą m.in. zmniejszenia wydzielania śliny i enzymów trawiennych, zmian zanikowych błony śluzowej, zmniejszenia się masy mięśniówki, co przyczynia się m.in. do spowolnienia motoryki jelit i występowania problemów z zaparciami. Oprócz tego u osób starszych dochodzi do zmniejszenia masy wątroby i upośledzenia zdolności wydzielniczych trzustki, co z kolei prowadzi do wystąpienia problemów trawiennych objawiających się biegunką [4].

Osobom starszym coraz mniej rzeczy smakuje, często można usłyszeć, iż według nich pokarm jest bez smaku, mdły czy też po prostu niedobry.

Zmniejszenie aktywności fizycznej oraz zwolnienie tempa metabolizmu wraz z upływem lat przyczynia się do mniejszego wydatkowania energii. W efekcie tych zmian osoby starsze coraz słabiej odczuwają głód i częściej występują u nich zaburzenia w zakresie odczuwania sytości. Efektem wszystkich wymienionych powyżej zachowań jest większe ryzyko wystąpienia niedoborów białkowych, witaminowych czy składników mineralnych, co może prowadzić do niedożywienia [6].

Liczne badania wskazują, że niedożywienie lub ryzyko niedożywienia związane są z miejscem zamieszkania lub tymczasowego przebywania osób starszych. Częstość występowania niedożywienia białkowo-kalorycznego szacuje się na od 1–15% u osób starszych zamieszkujących w środowisku domowym do 25–85% wśród osób zamieszkujących w domach opieki długoterminowej [6].

Przykłady niedożywienia jakościowego dotyczące osób starszych w Polsce

Niedobór witaminy D

W miesiącach zimowych przeprowadzono badanie u 274 kobiet w średnim wieku 69,1 ±5,7 roku, wybranych losowo z populacji ogólnej, nieotrzymujących suplementacji witaminą D ani wapniem. Oceniano stężenie witaminy D w surowicy (stężenie 25-OH-D3) oraz czynniki związane z jej niedoborem. Prawidłowe stężenie stwierdzono jedynie u 4% badanych kobiet, natomiast deficyty witaminy D (stężenie <20 ng/ml) u 83,2% [7]. Również w badaniu populacyjnym PolSenior potwierdzono, że niedobory witaminy D są częste u osób starszych – dotyczyły 40% badanych (stężenie <30 ng/ml), i wynikają z małej podaży witaminy D w diecie [8].

Niedobór żelaza

Wraz z wiekiem zwiększa się również ryzyko rozwoju niedokrwistości. W badaniu PolSenior dotyczyła ona 17,4% ogółu badanych, istotnie częściej występowała u mężczyzn niż u kobiet i u mieszkańców miast w porównaniu z mieszkańcami wsi [8]. Niedokrwistość występująca u osób starszych często wiąże się z niedoborami żelaza w diecie, a także z pogorszeniem jego wchłaniania w przewodzie pokarmowym (przykładowo dieta mleczna, nadużywanie leków alkalizujących sok żołądkowy i inne); nierzadko stanowi też konsekwencję przebiegu wybranych chorób przewlekłych.

Rozpoznanie niedożywienia

Dane dotyczące niedożywienia wśród osób starszych zamieszkałych w Polsce są nieliczne między innymi ze względu na brak „złotego standardu” oceny stanu odżywienia osób z tej grupy wiekowej. W celu zdiagnozowania niedożywienia należy określić ogólny stan zdrowia badanej osoby i zwrócić uwagę na czynniki sprzyjające wystąpieniu niedożywienia, m.in. na zmniejszenie masy ciała, występowanie zaburzeń wchłaniania, przyjmowanie leków obniżających apetyt czy uzależnienie od alkoholu [9].

Wielu autorów podkreśla, że w diagnozowaniu stanu odżywienia osób starszych przydatna jest tylko kombinacja różnych metod pośrednich, takich jak:

  • badania antropometryczne,
  • badania laboratoryjne,
  • subiektywna ocena ogólna, w której można wykorzystać wybrane testy, gdzie łączy się metody subiektywne z obiektywną oceną stanu zdrowia badanych.

Często do oceny ryzyka niedożywienia u osób starszych wykorzystuje się skalę MNA (Mini Nutritional Assessment). Wśród wskaźników otrzymanych na podstawie wyników przeprowadzonych badań antropometrycznych pomocnych w identyfikacji niedożywienia wśród osób starszych wyróżnia się: indeks masy ciała (body mass index – BMI) oraz obwód ramienia (mid-arm circumference – MAC) i łydki (calf circumference – CC). Ryzyko niedożywienia zgodnie z kryteriami MNA pojawia się, gdy BMI <23 kg/m2, MAC <22 cm, a CC <31 cm. Znaczenie ma również obserwowanie zmian masy ciała. [5]

Z przeglądu badań wynika, że u osób po 65. roku życia BMI 24–27 kg/m2 wiąże się ze zmniejszonym wskaźnikiem śmiertelności, a także lepszą jakością życia.[10]

Z innych pomiarów antropometrycznych w ocenie stanu odżywienia wykorzystuje się obwód talii i bioder oraz pomiar fałdów skórno-tłuszczowych. Uzyskane parametry umożliwiają ocenę składu ciała i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej [9].

Coraz częściej do oceny stanu odżywienia wykorzystuje się badanie składu ciała za pomocą bioimpedancji (bioelectrical impedance analysis – BIA). Metoda ta pozwala ustalić zawartość tkanki tłuszczowej, beztłuszczowej masy ciała i wody oraz ich wzajemny stosunek w organizmie. Szczególnie istotnym parametrem jest ocena zawartości beztłuszczowej masy ciała (fat free mass – FFM), która służy do wyznaczenia indeksu beztłuszczowej masy ciała (fat free mass index kg/m2 – FFMI), będącego dobrym wskaźnikiem do oceny masy mięśniowej osób starszych [5].

Piśmiennictwo:

1. Adult Starvation and Disease-Related Malnutrition: A Proposal for Etiology-Based Diagnosis in the Clinical Practice Setting From the International Consensus Guideline Committee. JPEN J. Parenter. Enteral. Nutr. 2010; 34: 156–159
2. WHO http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/fnb_v27n3_suppl/en/index.html [14.10.2014]
3. Pertkiewicz M.: Niedożywienie i jego następstwa. Postępy Żywienia Klinicznego, 2008; 2: 1–4
4. Hickson M.: Malnutrition and ageing. Postgrad. Med. J. 2006; 82: 2–8
5. Ożga E., Małgorzewicz S.: Ocena stanu odżywienia osób starszych. Geriatria, 2013; 7: 98–103
6. Wojszel B.Z.: Niedożywienie i dylematy leczenia żywieniowego w geriatrii. Postępy Nauk Medycznych, 2011; 8: 649–657
7. Napiórkowska L., Budlewski T., Jakubas-Kwiatkowska W. i wsp.: Prevalence of low serum vitamin D concentration in an urban population of elderly women in Poland. Pol. Arch. Med. Wewn. 2009; 119: 699–703
8. Mossakowska M., Wiecek A., Błędowski P. (red.): Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. PolSenior. Termedia Wyd. Med., Poznań 2012
9. Szczygieł B. (red.): Niedożywienie związane z chorobą. Występowanie, rozpoznanie. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2011
10. Babiarczyk B., Turbiarz A. Body Mass Index in elderly people - do the reference ranges matter? Prog Health Sci 2012, Vol 2 (1), 58-67.
16.03.2015
Zobacz także
  • Doustne suplementy pokarmowe
  • Niedożywienie i ocena stanu odżywienia pacjenta
  • Dieta w okresie rekonwalescencji
  • Dieta 50+
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zespół krótkiego jelita
  • Niedożywienie u chorych na POChP
  • Polineuropatie
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta