Wyniki badań prowadzonych w ciągu ostatnich lat wskazują na wiele korzyści związanych z dostarczaniem witaminy D. Obecnie witamina ta nie jest kojarzona wyłącznie z regulacją gospodarki wapniowo-fosforanowej. Coraz częściej wskazuje się na szerokie możliwości jej wykorzystania w profilaktyce, a nawet leczeniu niektórych chorób.
Fot. Pixabay.com
Przełomowy moment w poglądach na ten temat stanowi rok 1979, w którym opublikowano badanie Stumpfa i wsp. Wykazano w nim obecność receptorów witaminy D w narządach niezwiązanych z gospodarką wapniowo-fosforanową. To odkrycie pozwoliło na wykazanie jej nieznanych dotąd właściwości.
W organizmie witamina D3 jest wytwarzana z 7-dehydrocholesterolu, syntetyzowanego w skórze pod wpływem promieniowania UVB. W ten sposób powstaje aż 80–100% tej witaminy. W Polsce synteza skórna może być efektywna w okresie od maja do września, pomiędzy godziną 10:00 a 15:00, gdy chmury nie przysłaniają słońca.
U osób z jasną karnacją wystarczy 15-minutowa ekspozycja na słońce (odsłonięte przedramiona i podudzia, brak filtrów), aby wytworzyła się odpowiednia ilość witaminy D, odpowiadająca około 2000–4000 IU/dobę.
W przypadku przedłużającego się przebywania na słońcu następują procesy rozpadu witaminy D3 i powstają nieaktywne związki, takie jak: lumisterol, suprasterol i tachysterol, zapobiegające jej toksycznemu gromadzeniu się w organizmie.
W okresie od października do marca w Polsce synteza skórna nie jest efektywna. Niestety ekspozycja na słońce często jest ograniczona także w miesiącach wiosennych i letnich (w godz. 10–15), kiedy przebywamy w pomieszczeniach zamkniętych (przedszkola, szkoły, zakłady pracy).
Dieta pokrywa maksymalnie 20% dziennego zapotrzebowania na witaminę D, która w przyrodzie występuje pod postacią witaminy D2 (ergokalcyferol) oraz witaminy D3 (cholekalcyferol). Ergokalcyferol znajduje się w drożdżach i grzybach, cholekalcyferol – w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak: tłuste ryby morskie (łosoś, sardynka, makrela), oleje rybie (tran), jaja, wątróbka oraz w mniejszych ilościach w mięsie czerwonym i drobiowym, a także podrobach i produktach mlecznych. Podkreślić należy, że badania sposobu żywienia różnych populacji wykazały, że w przypadku braku dodatkowego źródła witaminy D, jakim jest synteza skórna, nawet urozmaicona dieta nie pozwala pokryć dziennego zapotrzebowania na tę witaminę. Do jej prawidłowego przyswajania niezbędna jest także odpowiednia ilość tłuszczu oraz wapnia w pożywieniu. Należy mieć także na uwadze odpowiednie nawodnienie organizmu.
Źródła witaminy D | |
---|---|
Produkt | Zawartość witaminy D |
Węgorz świeży | 1200 IU/100 g |
Śledź marynowany | 480 IU/100 g |
Śledź w oleju | 808 IU/100 g |
Dorsz świeży | 40 IU/100 g |
Łosoś pieczony | 540 IU/100 g |
Sardynka, tuńczyk z puszki | 200 IU/100 g |
Grzyby shitake | 100 IU/100 g |
Żółtko jaj | 54 IU/żółtko |
Ser żółty | 7,6–28 IU/100 g |
Pokarm kobiecy | 1,5–8 IU/100 ml |
Mleko krowie | 0,4–1,2 IU/100 ml |
Zarówno witamina D2, jak i D3 ulegają dalszym przemianom do związków biologicznie czynnych, takich jak: kalcydiol [25(OH)D3] i kalcytriol [1,25(OH)2D3], zwany inaczej hormonem witaminowym. Szybkość syntezy kalcydiolu jest uzależniona od dostarczania witaminy D z dietą, suplementami i lekami, dlatego uważa się, że jest to marker pokrycia zapotrzebowania na tę witaminę.
Kalcydiol, czyli 25(OH)D, to najlepszy wskaźnik stężenia witaminy D w organizmie. Jak podają aktualne wytyczne, nie ma istotnych wskazań do oznaczania 25(OH)D w surowicy krwi w populacji ogólnej. Natomiast w grupach ryzyka wskazana jest ocena zaopatrzenia w witaminę D na podstawie uprzednio przeprowadzonego oznaczenia 25(OH)D. Poniżej znajdują się grupy, w których występuje ryzyko niedoboru witaminy D i oznaczanie 25(OH)D w surowicy jest wskazane.
Grupy ryzyka niedoboru witaminy D | |
---|---|
Grupa zaburzeń | Przykładowe rozpoznanie |
Zaburzenia narządu ruchu | Krzywica, osteomalacja, osteoporoza, bóle kostne, deformacje kostne, wady postawy, nawracające złamania niskoenergetyczne |
Zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej | Zaburzenia kalcemii, kalciurii, fosfatemii, fosfaturii, hipofosfatazja, hiperfosfatazja |
Przewlekłe leczenie niektórymi lekami | Przewlekła kortykosteroidoterapia, leczenie ketokonazolem, lekami antyretrowirusowymi i przeciwdrgawkowymi |
Zaburzenia trawienia i wchłaniania | Zespoły zaburzeń trawienia i wchłaniania, mukowiscydoza, przewlekłe choroby zapalne jelit |
Choroby wątroby | Niewydolność wątroby, cholestaza, stan po przeszczepieniu wątroby, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (NAFLD) |
Choroby nerek | Niewydolność nerek, stan po przeszczepieniu nerki, kamica nerkowa |
Choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego | Nadczynność i niedoczynność przytarczyc, nadczynność i niedoczynność tarczycy, cukrzyca typu 1 |
Zaburzenia rozwoju somatycznego | Niskorosłość, wysokorosłość, otyłość, kacheksja |
Opóźnienie rozwojowe | Opóźnienie rozwoju psychoruchowego, upośledzenie umysłowe |
Choroby układu nerwowego | Mózgowe porażenie dziecięce, stwardnienie rozsiane, autyzm, padaczka, drgawki o nieustalonej etiologii, miopatia, dystrofia mięśniowa |
Choroby alergiczne | Astma oskrzelowa, atopowe zapalenie skóry |
Choroby autoimmunologiczne | Reumatoidalne zapalenie stawów, autoimmunizacyjne choroby skóry, cukrzyca typu 1, choroba Hashimoto |
Zaburzenia odporności | Nawracające infekcje układu oddechowego, nawracające i przewlekłe stany zapalne w innych lokalizacjach |
Choroby nowotworowe | Choroby nowotworowe krwi, układu chłonnego i innych narządów, guzy nowotworowe i stan po leczeniu nowotworów |
Choroby układu krążenia | Nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca |
Choroby metaboliczne | Cukrzyca typu 2, zaburzenia gospodarki lipidowej, otyłość, zespół metaboliczny. |
Źródło: Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i wsp.: Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018. Postępy Neonatologii, 2018; 24 (1). |
W nowych wytycznych z 2023 roku zwrócono uwagę, że schemat profilaktyki i leczenia niedoboru witaminy D w Polsce opiera się na stosowaniu cholekalcyferolu lub w określonych stanach chorobowych kalcyfediolu.
Cholekalcyferol należy traktować jako lek pierwszego wyboru zarówno w przypadku profilaktyki, jak i leczenia niedoboru witaminy D. Kalcyfediol należy stosować jako lek drugiego wyboru, gdy zastosowanie cholekalcyferolu nie poprawia stężenia 25(OH)D w surowicy lub wymagany jest natychmiastowy wzrost stężenia 25(OH)D w surowicy.
W przypadku osób z nadwagą i otyłością (zarówno osób dorosłych , jaki i dzieci i młodzieży) rekomenduje się zazwyczaj podwójną dawkę cholekalcyferolu w stosunku do dawek zalecanych dla rówieśników o prawidłowej masie ciała.
W tej grupie wiekowej zaleca się podawanie witamin D w kapsułkach typu twist-off, w kroplach oraz w aerozolu. W przypadku noworodków donoszonych i niemowląt zaleca się następujące dawki:
U zdrowych noworodków urodzonych o czasie oraz u niemowląt nie zaleca się podawania kalcyfediolu
U zdrowych dzieci w wieku 1–3 lat zaleca się dzienną suplementacje cholekalcyferolu w dawce 600 IU/dobę przez cały rok, co jest podyktowane związanym z wiekiem ograniczeniem opalania się.
U zdrowych dzieci w wieku 4–10 lat przebywających na słońcu z odkrytymi przedramionami i nogami przez 15–30 minut w godzinach 10:00–15:00, bez filtrów przeciwsłonecznych, od maja do końca września suplementacja cholekalcyferolem nie jest konieczna, choć nadal zalecana i bezpieczna. Jeśli powyższe warunki nie są spełnione zaleca się suplementację w dawce 600–1000 IU/dobę, w zależności od masy ciała i spożycia witaminy D w diecie.
Nie zaleca się suplementacji kalcyfediolem u zdrowych dzieci w wieku 1–10 lat.
U zdrowej młodzieży i zdrowych dorosłych pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.
W przypadku tej populacji u osób przebywających na słońcu z odkrytymi przedramionami i podudziami przez 30–45 minut w godzinach od 10.00 do 15.00, niestosujących kremów z filtrem, od maja do końca września, suplementacja cholekalcyferolem nie jest konieczna, chociaż nadal zalecana i bezpieczna.
U osób niespełniających powyższych warunków zalecana jest suplementacja cholekalcyferolem w dawce 1000–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży witaminy D w diecie, przez cały rok.
W przypadku niespełnienia powyższych warunków zalecana jest profilaktyka alternatywna oparta na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.
W tej grupie wiekowej pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.
U osób w wieku od 65. do 75. roku życia z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej zaleca się suplementację cholekalcyferolem w dawce 1000–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży tej witaminy w diecie, przez cały rok.
W przypadku niespełnienia powyższych warunków zaleca się profilaktykę alternatywną opartą na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.
W tej grupie wiekowej pierwszym wyborem w profilaktyce niedoboru witaminy D jest cholekalcyferol, drugim wyborem jest kalcyfediol.
U osób w tych grupach wiekowych , z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej oraz potencjalnie obniżoną absorpcję z przewodu pokarmowego i zmieniony metabolizm witaminy D, zaleca się jej suplementację cholekalcyferolu w dawce 2000–4000 IU/dobę, zależnie od masy ciała i podaży tej witaminy w diecie, przez cały rok.
W przypadku niespełnienia powyższych warunków zaleca się profilaktykę alternatywną opartą na kalcyfediolu w dawce dziennej 10 µg (roztwór doustny) przez cały rok oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(OH)D w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji.
Górne dopuszczalne dobowe dawki witaminy D dla zdrowej populacji wynoszą w przypadku:
Należy podkreślić, że górnych dopuszczalnych dobowych dawek nie należy mylić z dawkami rekomendowanymi w procesie leczenia niedoboru witaminy D i nie powinno się ich przekraczać bez nadzoru medycznego.
Prawidłowa mineralizacja tkanki kostnej zależy od dostarczania nie tylko witaminy D, ale także wapnia i fosforu oraz ich prawidłowego wchłaniania z przewodu pokarmowego.
Ponadto witamina D kontroluje absorpcję wapnia ze światła przewodu pokarmowego oraz cewek nerkowych. U osób dorosłych niedobór witaminy D należy do głównych czynników prowadzących do wzrostu ryzyka złamań z powodu zmniejszenia wytrzymałości mechanicznej kości i zwiększenia liczby upadków. W przypadku dzieci niedobór witaminy D może prowadzić do rozwoju krzywicy, czyli upośledzenia mineralizacji rosnących kości i chrząstek stawowych.
W licznych badaniach obserwacyjnych zaobserwowano zależność pomiędzy małym stężeniem kalcydiolu [25(OH)D] a zwiększonym ryzykiem rozwoju niektórych chorób, takich jak
Obserwuje się także zależność między deficytem witaminy D w organizmie a zwiększonym ryzykiem chorób neurodegeneracyjnych (np. choroba Alzheimera) i zaburzeń psychiatrycznych (np. schizofrenia, depresja).
Badania wskazują ponadto, że niedobór witaminy D wiąże się ze zwiększoną śmiertelnością; dotyczy to zarówno umieralności ogólnej, jak i u chorujących na nowotwory. W takiej sytuacji zwiększenie podaży witaminy D poprawia rokowanie oraz zmniejsza ryzyko nawrotu choroby.
Niestety w badaniach z randomizacją nie uzyskano jednoznacznych wyników, co po części można tłumaczyć, np. krótkim okresem obserwacji lub nieadekwatną wielkością dawki suplementacyjnej. Mimo to – z uwagi na wciąż pojawiające się badania, które wykazują potencjalne korzyści związane z suplementacją witaminy D i utrzymaniem odpowiedniego jej stężenia w surowicy – należy rozważyć profilaktyczne podawanie tej witaminy zgodnie z aktualnymi wytycznymi.