Witamina B12 – gdzie występuje i jakie są przyczyny nadmiaru i niedoboru tej witaminy

Witamina B12 jest kluczowa dla utrzymania zdrowia. Wpływa ona na funkcjonowanie układu nerwowego oraz jest niezbędna w procesach krwiotwórczych organizmu. O jej prawidłową ilość w diecie powinny zadbać przede wszystkim osoby niespożywające mięsa i produktów mięsnych.

Fot. pixabay.com

Witamina B12

Witamina B12, zwana inaczej kobalaminą, zaliczana jest do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak pozostałe witaminy, jest ona niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być codziennie dostarczana z pożywieniem. Witamina B12 obejmuje grupę związków zwanych korynoidami. Nazwa ta związana jest z faktem, że w cząsteczce tych związków znajduje się pierścień koryny. Aktywnymi biologicznie związkami z tej grupy są: metylokobalamina, hydroksykobalamina oraz deoksyadenozylokobalmamina.

Z kolei syntetyczna pochodna kobalaminy – cyjanokobalamina – jest wykorzystywana jako składnik suplementów diety oraz preparatów do podskórnego podawania w przypadku leczenia anemii złośliwej.

Witamina B12 - właściwości

Witamina B12 jest niezbędna do prawidłowego przebiegu procesu powstawanie krwinek czerwonych w szpiku kostnym oraz do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Bierze ona udział w przekaźnictwie nerwowym oraz budowie otoczki mielinowej. Dodatkowo witamina ta bierze udział w przemianach lipidów i węglowodanów.

Niedoborom witaminy B12 towarzyszy często zwiększone stężenie homocysteiny, która jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego.

W jakich produktach znajduje się witamina B12?

Źródłem kobalaminy w diecie są wyłącznie produkty zwierzęce, takie jak mięso, ryby, jaja, nabiał, podroby oraz skorupiaki. Niektóre rośliny mogą charakteryzować się niewielką zawartością witaminy B12, ale wynika to z faktu bytowania na nich pewnych gatunków bakterii zdolnych do syntetyzowania tej witaminy. Nie oznacza to jednak, że rośliny są dobrym źródłem witaminy B12. Źródłem witaminy B12 w diecie mogą być także dostępne na rynku napoje roślinne wzbogacane witaminą B12. Stanowią one dobre źródło tej witaminy dla osób na dietach wegetariańskich i wegańskich.

W licznych przekazach internetowych można także znaleźć informację, że wodorosty, drożdże i kiszonki to źródło witaminy B12. Nie jest to prawda. W produktach tych występują nieaktywne analogi witaminy B12, które dodatkowo mogą blokować wchłanianie aktywnych form tej witaminy. W związku z tym produkty te nie stanowią alternatywnego źródła witaminy B12 dla osób niespożywających mięsa i przetworów mięsnych.

Podobnie jest w przypadku stwierdzenia dotyczącego możliwości syntetyzowania witaminy B12 przez mikrobiotę jelitową. To prawda, że istnieje taka możliwość, ale proces ten zachodzi w tych częściach jelit, w których nie jest możliwe wchłanianie tej witaminy.

Przyswajanie witaminy B12 z różnych pokarmów zwierzęcych jest zróżnicowane i wynosi od 20% do 90%. Przyjmuje się, że u zdrowych dorosłych osób z prawidłową czynnością żołądka około 50% tej witaminy zostaje wchłonięte z diety.

Wchłanianie witaminy B12

Wchłanianie witaminy B12 nie jest procesem prostym. Witamina ta w produktach pochodzenia zwierzęcego występuje w połączeniu z białkami. Po dotarciu do żołądka, pod wpływem pepsyny, dochodzi do uwolnienia wolnej kobalaminy. Następnie łączy się ona z glikoproteiną P, która wydzielana jest m.in. przez komórki błony śluzowej żołądka. Dalej dochodzi do rozpadu tych kompleksów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustkę.

Kolejnym etapem jest połączenie kobalaminy z czynnikiem wewnętrznym, nazywanym także czynnikiem IF (Intrinsic Factor) lub czynnikiem Castle’a, wydzielanym przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Proces ten zachodzi w jelicie cienkim.

Ostatecznie kobalamina zostaje wchłonięta w dystalnej części jelita krętego. Aby do tego doszło, specjalny receptor musi ją uwolnić z połączenia z czynnikiem IF.

Po uwolnieniu jest ona transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. We krwi kobalamina występuje w połączeniu ze specyficznymi białkami. I tak transkobalamina II jest białkiem transportującym tę witaminę do wątroby, gdzie jest ona magazynowana.

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę B12

Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest zróżnicowane i zależy m.in. od wieku i stanu fizjologicznego. Średnia zawartość kobalaminy w organizmie zdrowych dorosłych osób wynosi 2–3 mg.

Zgodnie z aktualnymi polskimi normami z 2020 roku, zalecane spożycie kobalaminy u osób dorosłych wynosi 2,4 µg/dzień. U kobiet ciąży jest ono wyższe i wynosi 2,6 µg /dzień, a u kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.

Niedobór witaminy B12

Stężenie witaminy B12 dość długo utrzymuje się w granicy normy, a do klinicznych objawów niedoboru tej witaminy dochodzi zwykle po kilku latach nieprzyjmowania jej z pożywieniem lub od momentu wystąpienia zaburzeń w jej wchłanianiu. U osób zdrowych zapasy ustrojowe wynoszą 3–5 mg i wystarczają na około 3–5 lat. Uznaje się, że nieprawidłowości w obrębie układu hematologicznego i neurologicznego pojawiają się przy utracie około 90% zapasów tej witaminy zmagazynowanej w wątrobie.

Przyczyny niewielkiego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12

1. Średnie lub niewielkie zaburzenia wchłaniania
• łagodne nieimmunologiczne przewlekłe zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
• przewlekłe zapalenie trzustki
• zakażenie bruzdogłowcem szerokim
2. Weganizm lub wegetarianizm
3. Niedożywienie
4. Alkoholizm

Przyczyny ciężkiego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania (spowodowane nieprawidłowościami czynnika wewnętrznego Castle’a (IF) lub receptora dla wchłaniania kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
2. Wrodzone
• zespół Imerslund i Gräsbecka
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
• niedobór transkobalaminy
3. Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Objawy niedoboru witaminy B12

Objawy niedoboru witaminy B12 dotyczą najczęściej zaburzeń w funkcjonowaniu układu krwiotwórczego, a następnie układu pokarmowego, zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.

Do najbardziej typowych objawów niedoboru witaminy B12 zalicza się niedokrwistość megaloblastyczną.

W obrębie układu pokarmowego może dojść do: utraty smaku, braku apetytu, pieczenia języka i cech jego zapalenia (tzw. język bawoli), nudności, zaparć i biegunek.

Wśród neurologicznych objawów niedoboru witaminy B12 wymienia się:

• parestezje rąk i stóp (wynik postępującej neuropatii obwodowych nerwów czuciowych)
• drętwienie kończyn
• utratę czucia wibracji i czucia głębokiego
• niestabilność chodu
• osłabienie wzroku

W wyniku niedoboru witaminy B12 mogą pojawić się także objawy psychiatryczne, takie jak: zespół otępienny, osłabienie pamięci, zaburzenia nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Nadmiar witaminy B12

Do tej pory nie odnotowano niekorzystnego wpływu na zdrowie żywności obfitującej w witaminę B12. Organizm dysponuje mechanizmami zabezpieczającymi przed nadmiernymi ilościami tej witaminy i w sytuacji przekroczenia zdolności wiązania kobalaminy we krwi, jej nadmiar jest wydalany z moczem.

Natomiast hiperwitaminozę obserwuje się rzadko, a sytuacja taka może świadczyć o poważnej chorobie. Najczęściej taką sytuację obserwuje się:

• w ostrej niewydolności nerek
• w chorobach wątroby
• w nowotworach hematologicznych
• w przypadku litych nowotworów złośliwych

W jednym z norweskich badań z randomizacją wykazano, że suplementacja witaminą B12 i folianami zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu płuc. Podobnie w badaniu kohortowym VITAL zaobserwowano, że przyjmowanie dużych dawek suplementów witaminy B12 (ponad 55 µg/dobę) i B6 (ponad 20 mg/dzień) w formie pojedynczych suplementów, przez okres ponad 10 lat wiązała się z 30%–40% wzrostem ryzyka raka płuc u mężczyzn.

Diagnostyka niedoboru witaminy B12

Oznaczenie witaminy B12 w surowicy uznaje się za badanie o małej czułości, co oznacza, że nie można wykluczyć niedoboru tej witaminy w przypadku stężeń w dolnej granicy zakresu referencyjnego. Do tej pory żadnego testu nie uznano też za złoty standard diagnostyczny.

W związku z tym do oceny niedoboru witaminy B12 najczęściej wykorzystuje się oznaczenie witaminy B12 w surowicy krwi w z równoczesnym oznaczeniem innych parametrów, takich jak oznaczenie homocysteiny, kwasu metylomalonowego lub holotranskobalaminy w surowicy. Z uwagi na dostępność metody i koszty, najczęściej wybiera się oznaczenie witaminy B12 wraz z homocysteiną.

Suplementacja doustna - która witamina B12 jest najlepsza?

Jeśli analizujemy skuteczność wyrównywania niedoborów witaminy B12, to zarówno preparaty podjęzykowe, jak i dojelitowe cyjanokobalaminy charakteryzują się porównywalną skutecznością.

Z kolei suplementacja metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać stosowania większych dawek niż w przypadku cyjanokobalaminy.

Iniekcje (zastrzyki) z witaminy B12

Leczenie parenteralne (czyli podawanie witaminy B12 domięśniowo) jest jednym ze sposobów wyrównywania niedoborów witaminy B12. Zwykle leczenie rozpoczyna się od intensywnego uzupełniania niedoborów (większa częstotliwość iniekcji), a następnie przechodzi się do coraz rzadszego jej podawania. W niektórych przypadkach konieczne jest prowadzenie suplementacji witaminą B12 do końca życia.

Suplementacja witaminą B12 u wegan i wegetarian

Zazwyczaj diety wegetariańske, a w szczególności dieta wegańska wymaga stałej suplementacji witaminy B12. Potwierdzają to także badania, w których wykazano mniejsze stężenie tej witaminy w obu grupach.

Szacuje się, że zapasy tkankowe tej witaminy mogą wystarczyć na 3–5 lat, to jednak ilość tych zapasów może się różnić w zależności od danej osoby, a objawy niedoboru mogą wystąpić także przed upływem tego czasu. W związku z tym u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej zaleca się jak najszybsze wprowadzenie suplementacji witaminą B12.

Jak już wspomniano wcześniej, zgodnie z polskimi normami opracowanymi w 2020 roku, RDA dla witaminy B12 dla dorosłych osób wynosi 2,4 µg/d. Obecnie nie dysponujemy oddzielnymi zaleceniami dla wegan i wegetarian. Zaleca się jednak, że aby dostarczyć 2,4 µg/d, wymagana jest suplementacja tej witaminy w dawce:

• 50–100 µg/dzień lub
• 1000 µg podawanej 2 razy w tygodniu lub
• 2000 µg podawanej raz w tygodniu.

Niedobór witaminy B12 u pacjentów z cukrzycą

Jednym z działań niepożądanych powszechnie stosowanego leku przeciwglikemicznego, jakim jest metformina, jest niedobór witaminy B12. Niedobór ten może nie dawać żadnych objawów lub może prowadzić do różnych zaburzeń neurologicznych i hematologicznych. Zdiagnozowanie tego niedoboru może być trudne, ponieważ objawy ze strony układu nerwowego mogą przypominać powikłania neurologiczne będące konsekwencja długotrwającej cukrzycy.

Szacuje się, że problem niedoboru witaminy B12 dotyczy od 5,8% do 33% chorych leczonych metforminą. W związku z tym, że osoby te zalicza się do grupy ryzyka niedoboru witaminy B12 zaleca się, aby w przypadku osób długotrwale leczonych metforminą u których potwierdzono niedobór witaminy B12 stosować suplementację tą witaminą.