×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Witamina A – źródła, właściwości, działanie, skutki niedoboru

dr n. med. Dominika Wnęk, dietetyk

Pod nazwą witamina A występuje wiele związków chemicznych wykazujących aktywność biologiczną tej witaminy. Należą do nich: retinol i jego pochodne oraz β-karoten. Witamina ta warunkuje m.in. prawidłowy proces widzenia.


Fot. pixabay.com

Witamina A

Terminem witamina A określa się all-trans retinol (zwany inaczej retinolem) oraz jego pochodne, do których zalicza się:

  • retinal
  • kwas retinolowy oraz
  • estry retinylu (palmitynian, propionian oraz octan).

Ponadto aktywność biologiczną witaminy A wykazują także niektóre karotenoidy, a wśród nich:

  • β-karoten
  • α-karoten i
  • β-kryptoksantyna.

Pierwszy z nich – β-karoten – uważa się za najsilniejszy prekursor witaminy A. Po dostarczeniu go z pożywieniem jest przekształcany w jelicie cienkim do retinalu, który w następnej kolejności ulega redukcji do retinolu.

Witamina A – rola w organizmie człowieka

Podstawową funkcją witaminy A jest jej udział w prawidłowym procesie widzenia. Jest ona składnikiem białka fotoreceptorowego (rodopsyny) zlokalizowanego w komórkach pręcikowych siatkówki oka.

Podkreśla się także, że witamina A pełni ważną rolę w podziałach i różnicowaniu komórek (w tym komórek rozrodczych) oraz zapewnia ich prawidłową funkcję i strukturę. Jest ona także niezbędna w procesie dojrzewania i różnicowania komórek układu immunologicznego (m.in. limfocytów, monocytów i neutrofili).

Z kolei β-karoten, będący prekursorem witaminy A, wykazuje właściwości przeciwutleniające. Oznacza to, że chroni on komórki i tkanki przed szkodliwym działaniem nadmiernych ilości wolnych rodników tlenowych. Z kolei ich nadmierne ilości mogą zaburzać funkcje obronne organizmu, co w konsekwencji może prowadzić do zjawiska zwanego stresem oksydacyjnym. Obecnie się uważa, że zjawisko to może być jednym z czynników odpowiedzialnych za zwiększone ryzyko zachorowania na niektóre choroby cywilizacyjne, m.in. miażdżycę, cukrzycę, choroby nowotworowe oraz neurodegeneracyjne (choroba Parkinsonachoroba Alzheimera).

Witamina A odpowiedzialna jest także za utrzymanie prawidłowego stanu naskórka, regulując proces wymiany i złuszczania zewnętrznych warstw komórek.

Witamina A – w czym się znajduje, źródła pokarmowe

Witamina A w postaci β-karotenu występuje w żywności pochodzenia roślinnego.

Jego bogatym źródłem są warzywa i owoce (przedstawiono w tabeli poniżej). Niewielkie ilości β-karotenu znajdują się także w mleku i jego przetworach, jajach oraz maśle.

Tabela. Bogate źródła β-karotenu, zawartość w µg/100 g części jadalnych
warzywa
marchew 9938
pietruszka (natka) 5410
jarmuż 5350
szpinak 4243
boćwina 4020
szczaw 3848
szczypiorek 3400
papryka czerwona 3165
dynia 2974
koper 2100
cykoria 1586
sałata 1153
brokuły 920
owoce
morela 1523
melon 1100
brzoskwinia 595
śliwki 295
wiśnie 240
arbuz 230
Źródło: Kunachowicz H., Nadolna I., Iwanow K. i wsp.: Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2003

Z kolei retinol i jego pochodne występują w produktach pochodzenia zwierzęcego. Wymienia się tu przede wszystkim:

  • podroby (szczególnie wątrobę)
  • jaja
  • sery podpuszczkowe dojrzewające
  • masło
  • niektóre ryby morskie.

Tabela. Zawartość witaminy A w µg (wyrażony jako ekwiwalent retinolu) w 100 g wybranych produktów spożywczych
wątroba cielęca 21 926
wątroba wołowa 14 400
wątroba wieprzowa 13 000
masło814
margaryny 600–900
ser gouda, tłusty 276
jaja 272
tuńczyk w oleju 152
sardynki w pomidorach 66
makrela wędzona 54
sardynki w oleju 49
łosoś 41
mleko 3,2 % tł. 36
Źródło: Kunachowicz H., Nadolna I., Iwanow K. i wsp.: Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2003

Zapotrzebowanie na witaminę A

Zapotrzebowanie na witaminę A jest zróżnicowane i zależy m.in. od wieku, płci oraz stanu fizjologicznego (kobiety w ciąży oraz kobiety karmiące mają zwiększone zapotrzebowanie na tę witaminę).

Wartości aktualnych polskich norm na witaminę A (na poziomie zalecanego spożycia-RDA) wynoszą w przypadku:

  • dorosłych mężczyzn 900 µg równoważnika retinolu/osobę/dobę
  • dorosłych kobiet 700 µg równoważnika retinolu/osobę/dobę.

Skutki niedoboru witaminy A

Niedobory witaminy A w krajach rozwiniętych obserwuje się rzadko. Problem ten może dotyczyć jednak wcześniaków oraz osób z zaburzoną pracą trzustki oraz chorych na mukowiscydozę.

Z kolei w krajach rozwijających się jest to zjawisko powszechne, wynikające zarówno z utrudnionego dostępu do żywności pochodzenia zwierzęcego zawierającej witaminę A, jak i do roślinnych źródeł β-karotenu.

Niedobory tej witaminy mogą prowadzić do zaburzeń w procesie widzenia, czego konsekwencją może być tzw. ślepota zmierzchowa. Częstym objawem niedoboru tej witaminy w krajach rozwijających się jest także zespół suchego oka (kseroftalmia).

Wśród innych objawów niedoboru witaminy A wymienia się:

  • nadmierne rogowacenie i łuszczenie naskórka
  • obniżenie odporności na infekcje oraz
  • zahamowanie wzrostu i rozwoju młodych organizmów.

Nadmiar witaminy A – czy można przedawkować?

Nadmiar witaminy A jest najczęściej efektem nadmiernego spożycia retinolu i jego pochodnych w formie suplementów lub preparatów farmaceutycznych. W takiej sytuacji wykazuje ona działanie toksyczne i teratogenne na organizm.

Do objawów hiperwitaminozy A zalicza się:

  • powiększenie wątroby
  • nadmierną pobudliwość
  • osłabienie
  • bóle głowy
  • zmiany skórne
  • zmiany w strukturze kości (obniżenia gęstości mineralnej kości prowadzące w konsekwencji do zwiększonego ryzyka złamań osteoporotycznych).

Z kolei w przypadku karotenoidów najczęstszym objawem długotrwałego nadmiernego spożycia β-karotenu jest żółtopomarańczowe zabarwienie skóry (tzw. karotenodermia). Objaw ten ustępuje stosunkowo szybko po zaprzestaniu spożywania nadmiernych ilości β-karotenu.

W badaniu CARET (Beta-Carotene and Retinol Efficacy Trial) wykazano, że wśród osób palących, stosujących przez okres 4 lat suplementację β-karotenem, nastąpił około 28% wzrost zachorowalności na raka płuc. Dodatkowo o 17% zwiększyła się całkowita śmiertelność wśród palaczy.

Podkreśla się, że w dotychczas opublikowanych badaniach nie udowodniono, aby stosowanie suplementów dietetycznych u zdrowych i odpowiednio odżywionych osób poprawiało funkcjonowanie organizmu, a w niektórych przypadkach może być nawet szkodliwe.

Na co pomagają kremy i maści z witaminą A?

Retinoidy wykorzystuje się w pielęgnacji skóry starzejącej się, suchej oraz w zewnętrznych terapiach łuszczycy, rogowacenia skóry oraz trądziku.

Witamina ta zmniejszają przebarwienia, stymuluje aktywność fibroblastów i pobudza produkcję włókien kolagenowych, usuwając jednocześnie uszkodzone włókna elastynowe.

Wpływa ona także na poprawę struktury warstwy rogowej, czego konsekwencją jest wzmocnienie funkcji ochronnych skóry.

Podczas stosowania preparatów zawierających retinoidy (bezpośrednio na skórę) należy zachować ostrożność z uwagi na ewentualne działania niepożądane ich stosowania. Zalicza się do nich m.in. zaczerwienienie i podrażnienie skóry, świąd i suchość skóry oraz nadwrażliwość na promieniowanie słoneczne.

Piśmiennictwo

  1. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020.
  2. Zasada M., Adamczyk A.: Witamina A. Budowa i mechanizm działania. Kosmetologia Estetyczna, 2018; 5(7).
15.01.2024
Zobacz także
  • Witaminy
Wybrane treści dla Ciebie
  • Stres oksydacyjny
  • Antyoksydanty – rola, podział i właściwości
  • Dieta a trądzik
  • Tran – właściwości, skład, dawkowanie
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta