Spożycie produktów pełnoziarnistych a ryzyko zgonu i chorób sercowo-naczyniowych

Opracowały: Anna Bagińska, Karolina Moćko, dr n. med. Ewa Płaczkiewicz-Jankowska
Konsultowała prof. dr hab. n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz, Zakład Promocji Zdrowia i Leczenia Otyłości, Katedra Patofizjologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Skróty: CI – przedział ufności, ChSN – choroba sercowo-naczyniowa, ChW – choroba wieńcowa, RR – ryzyko względne

Metodyka: przegląd systematyczny z metaanalizą 45 prospektywnych badań kohortowych opublikowanych w latach 1984–2016; poniżej przedstawiono wybrane wyniki dotyczące związku między spożyciem produktów pełnoziarnistych i ryzykiem ChW, udaru mózgu, ChSN, zgonu z jakiejkolwiek przyczyny, zgonu z powodu ChW, udaru mózgu, ChSN, nowotworu złośliwego, choroby układu oddechowego, cukrzycy, choroby zakaźnej, choroby układu nerwowego i zgonu z przyczyn innych niż ChSN i nowotwory

Populacja: w poszczególnych analizach od blisko 250 tys. do 700 tys. osób

Grupa badana: największe spożycie produktów pełnoziarnistych (wg definicji autorów danego badania)

Grupa kontrolna: najmniejsze spożycie produktów pełnoziarnistych (wg definicji autorów danego badania)

Wyniki: p. tab. 1 i 2 

Komentarz

prof. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz

Jak cytować: Olszanecka-Glinianowicz M.: Komentarz. W: Spożycie produktów pełnoziarnistych a ryzyko zgonu i chorób sercowo-naczyniowych – przegląd systematyczny. Med. Prakt., 2016; 10: 107–108, 117

W czasach rosnącego spożycia wysoko przetworzonej żywności pozbawionej wielu cennych składników pokarmowych i ograniczania spożycia produktów zbożowych z powodu rzekomych „alergii” pokarmowych na gluten (niepotwierdzonych powszechnie uznanymi metodami diagnostycznymi) komentowany przegląd systematyczny z metaanalizą autorstwa D. Aune i wsp.¹ stanowi bardzo cenne źródło wiedzy dla lekarzy praktyków. Produkty pełnoziarniste są głównym źródłem błonnika pokarmowego, czyli grupy heterogennych substancji pochodzenia roślinnego, które w formie niestrawionej trafiają do jelita grubego, gdzie pod wpływem mikroflory jelitowej ulegają częściowej lub całkowitej fermentacji.

Wśród substancji określanych jako błonnik pokarmowy wyróżnia się:
1) składniki rozpuszczalne w wodzie, do których należą pektyny, obojętne hemicelulozy (o wysokim oraz niskim stopniu rozgałęzienia), żywice roślinne (m.in. β-glukany), śluzy roślinne i polisacharydy algowe; oraz
2) składniki nierozpuszczalne w wodzie, takie jak: celuloza, hemicelulozy ekstrahowane z roztworów kwaśnych i lignina.

Należy podkreślić, że grupa tych substancji jest zaliczana do węglowodanów złożonych.² Przedstawiony powyżej przegląd systematyczny dostarcza kolejnych dowodów na to, że nie można uogólniać pojęcia „węglowodany” i zalecać diet ubogowęglowodanowych, bez rozróżnienia węglowodanów prostych i złożonych. Ten aspekt został już wcześniej szeroko omówiony na łamach „Medycyny Praktycznej”.³ W omawianym przeglądzie poruszono bardzo ważne dla lekarzy praktyków zagadnienie dokładnego wskazania produktów zbożowych, których spożycie jest korzystne dla zdrowia. Obecnie w sprzedaży dostępne są zarówno makarony razowe, brązowy ryż, jak i różne rodzaje kasz. Największy problem może stanowić wybór pieczywa, ponieważ powszechnie się uważa, że należy jeść pieczywo ciemne albo z ziarnami, najlepiej wieloma. Nieprawdą jest, że im ciemniejsze pieczywo, tym lepsze, ponieważ kolor pieczywa wcale nie jest wynikiem zawartości w nim mąki razowej czy mąki typu graham, tylko najczęściej dodania melasy cukierniczej do białej mąki. Myląca jest również często nazwa „pieczywo wieloziarniste”, ponieważ producent najczęściej ma tu na myśli ziarna roślin oleistych dodawanych do tego pieczywa, a nie ziarna zbóż. Należy podkreślić, że dodatek tych ziaren do pieczywa znacznie zwiększa jego gęstość energetyczną. Zatem zdecydowanie należy polecać spożywanie pieczywa z mąki razowej, a przede wszystkim z mąki typu Graham (gotowy produkt ma taki sam skład jak całe ziarno). Nierafinowane produkty zbożowe zawierają >5% błonnika pokarmowego, z czego 13–20% stanowią włókna rozpuszczalne. Zawartość pektyn w ziarnach zbóż jest niewielka, a hemiceluloza stanowi około 50% błonnika w nich zawartego, natomiast celuloza do 30%.⁴

Pewnym mankamentem komentowanego przeglądu jest brak jednoznacznej definicji produktu pełnoziarnistego, co mogło wpłynąć na różnice w zakresie ilości, której spożycie zmniejsza ryzyko zgonu, rozwoju chorób przewlekłych czy nowotworów. Definicje pełnoziarnistych produktów zbożowych są różne. W badaniach epidemiologicznych jako produkt pełnoziarnisty określa się taki, który zawiera 25% pełnego ziarna lub otrąb,⁵ natomiast zgodnie z definicją amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków (FDA) jest to produkt, który zawiera >51% nieprzetworzonych ziaren zbóż.⁶ Zatem ilość spożywanych produktów wyrażona jako ich masa może być różna, w zależności od rzeczywistej zawartości w nich błonnika pokarmowego.

Błonnik pokarmowy wywiera duży wpływ na funkcjonowanie organizmu. Uczestniczy w regulacji poboru pokarmu, zwiększając poposiłkowe odczucie sytości, poprzez stymulowanie wydzielania hormonów przewodu pokarmowego (cholecystokinina, peptyd tyrozyno-tyrozynowy [PYY] i glukagonopodobny peptyd 1 [GLP-1]), które dostarczają informacji o stanie sytości do podwzgórza. Jest to ważny element zapobiegania rozwojowi nadwagi i otyłości.⁵
Inne korzyści wynikające ze spożywania błonnika pokarmowego to: mniejsze nasilenie układowego stanu zapalnego (sugeruje się, że niektóre składowe błonnika pokarmowego mogą bezpośrednio modulować funkcję komórek immunologicznych, przeciwzapalne właściwości posiada również produkt jego fermentacji – maślan).⁷ Te właściwości błonnika pokarmowego mogły się przełożyć na mniejsze ryzyko zgonu z powodu chorób zakaźnych i układu oddechowego stwierdzone w komentowanym przeglądzie.

Spożycie produktów pełnoziarnistych, które zawierają dużo rozpuszczalnych włókien błonnika zmniejsza również poposiłkowe stężenie glukozy we krwi, poprzez hamowanie jej wchłaniania w przewodzie pokarmowym, co się przekłada na mniejszy poposiłkowy wyrzut insuliny. Ponadto powstające w procesie fermentacji błonnika octan, propionian i maślan hamują wątrobową syntezę glukozy.⁸ Błonnik pokarmowy zmniejsza również wchłanianie spożytych tłuszczów. Dodatkowo włókna rozpuszczalne zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego we krwi, a także stężenie cholesterolu frakcji lipoprotein o małej gęstości (LDL-C).⁸ Powyższe właściwości błonnika zawartego w produktach pełnoziarnistych mogą się przyczyniać do mniejszej zachorowalności na cukrzycę typu 2 i choroby sercowo-naczyniowe (ChSN) oraz do mniejszej częstości zgonów z powodu tych chorób. Wbrew powszechnie panującemu poglądowi, że głównymi czynnikami ryzyka ChSN związanymi z dietą są całkowite spożycie tłuszczów i spożycie tłuszczów nasyconych, w badaniu Cardia (Coronary Artery Risk Development in Young Adults) w czasie 10-letniej obserwacji stwierdzono, że ważniejszym czynnikiem ryzyka było małe spożycie błonnika pokarmowego.⁶

W licznych badaniach stwierdzono ujemną korelację między spożyciem błonnika pokarmowego i masą ciała, co również mogło się przełożyć na efekty wymienione w komentowanej metaanalizie. Nadwaga i otyłość są bowiem uznanymi czynnikami ryzyka cukrzycy typu 2, ChSN, udaru mózgu, wielu nowotworów oraz zgonów spowodowanych tymi chorobami.
Jak już wspomniano, ziarna zbóż są ważnym źródłem błonnika pokarmowego w diecie, a zawarte w nich włókna wywierają duży wpływ na zdrowie człowieka. Nie należy zapominać również o tym, że w celu zwiększenia korzyści zdrowotnych powinno się spożywać także błonnik pokarmowy pochodzący z innych źródeł, takich jak: warzywa, owoce i rośliny strączkowe, co zapewnia dostarczenie wszystkich rodzajów włókien w odpowiednich ilościach. Dotychczas nie ustalono, jak dużo należy spożywać poszczególnych produktów zawierających błonnik pokarmowy, aby uzyskać pożądane efekty zdrowotne. Komentowany przegląd systematyczny może być przyczynkiem do upraktycznienia zaleceń dla pacjentów, ponieważ obecne rekomendacje dotyczące spożycia błonnika pokarmowego są trudne do wprowadzenia i edukacji społeczeństwa.

W polskich rekomendacjach Instytutu Żywności i Żywienia, opracowanych na podstawie danych Europejskiej Agencji ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority – EFSA) wskazano, że należy spożywać nie mniej niż 25 g błonnika pokarmowego dziennie.⁹ Ani lekarze, ani dietetycy, ani tym bardziej pacjenci nie są w stanie ocenić zawartości błonnika pokarmowego w diecie bez użycia tabel kalorycznych i skrupulatnego przeliczenia zawartości tego składnika w spożytych produktach albo bez analizowania etykiet na produktach – jeżeli są one dostępne. Utrudnia to znacznie realizację zaleceń. Dlatego tego typu analizy jak ta autorstwa Aune i wsp. mogą dostarczyć informacji, jaką ilość poszczególnych źródeł błonnika należy spożywać w odniesieniu do masy konkretnych produktów spożywczych. Być może przełoży się to na zwiększenie spożycia tego składnika pokarmowego w naszym kraju, ponieważ nieliczne przeprowadzone w tym zakresie badania pokazują, że nieznacznie przekracza ono 60% rekomendowanego spożycia.¹⁰

W komentowanym przeglądzie podjęto próbę oceny, jakie konkretnie produkty pełnoziarniste zapobiegają rozwojowi poszczególnych chorób i zmniejszają ryzyko zgonu z ich powodu. Uważam, że o ile analiza ilościowa ma swoje uzasadnienie i jest poparta konkretnymi liczbami, o tyle analiza jakościowa, ze względu na ograniczenia metodologiczne, nie jest w stanie dostarczyć wiarygodnych informacji.

Podsumowując: po raz kolejny potwierdzono, że produkty pełnoziarniste powinny stanowić istotny składnik codziennej diety i należy je włączyć do każdego głównego posiłku, ponieważ przynosi to wymierne korzyści zdrowotne. Przedstawione wyniki wskazują, że należy spożywać ≥100 g produktów pełnoziarnistych dziennie.