Święta kojarzą się z zapachem korzennych pierniczków i pomarańczy z goździkiem. Kolejne charakterystyczne dla tego okresu zapachy to cynamon i kardamon. A jakie jeszcze? Poniżej znajdują się informacje dotyczące aromatycznych świątecznych przypraw.
Fot. Pixabay.com
Anyż i anyż gwiaździsty
Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum) i badian właściwy (Illicium verum) to dwie różne rośliny, których owoce i nasiona są często ze sobą mylone. Nasiona biedrzeńca są znane jako owoce anyżu, owoce badianu to tak zwany anyż gwiaździsty lub gwiazdkowaty. Biedrzeniec anyż – jednoroczna, uprawna roślina – pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego; wykształca drobne, łezkowate nasiona, zebrane w kształcie baldachu. Badian właściwy to niewielkie drzewo, występujące w Wietnamie i Chinach, którego okrągłe, ciemnoczerwone nasiona umieszczone są w owocni w kształcie gwiazdki. Nasiona obydwu gatunków należą do surowców olejkowych, których głównym składnikiem jest anetol.
Owoce anyżu mają większe znaczenie lecznicze niż owoce anyżu gwiaździstego – są znanym środkiem wykrztuśnym oraz spazmolitycznym i wiatropędnym. Ułatwiają odkrztuszanie wydzieliny zalegającej w oskrzelach, można je też stosować w stanach spastycznych przewodu pokarmowego. Owoce anyżu gwiaździstego cechuje podobna aktywność, jednak częściej są stosowane w weterynarii. Owoce te są także bogatym źródłem kwasu szikimowego, który jest wykorzystywany jako produkt wyjściowy do syntezy leku przeciwko niektórym wirusom grypy.
Owoce anyżu i anyżu gwiaździstego ze względu na swój charakterystyczny zapach i smak są wykorzystywane do produkcji ciast, cukierków i słodyczy, jak również likierów. Owoce anyżu gwiaździstego są chętnie używane także w charakterze oryginalnej dekoracji świątecznej.
Goździki
Goździki to pączki kwiatowe goździkowca korzennego (Syzygium aromaticum), średniej wielkości drzewa rosnącego dziko na Molukach (Wyspach Korzennych), a uprawianego w Bangladeszu, Indiach czy na Madagaskarze. Częściowo rozwinięte pączki zbiera się ręcznie i suszy. Goździki są bardzo bogatym surowcem olejkowym – zawartość olejku eterycznego dochodzi w ich przypadku nawet do 20%, podczas gdy w większości roślin rzadko przekracza 2–3%. Głównym składnikiem olejku goździkowego jest eugenol, substancja o specyficznym zapachu i smaku. Może się kojarzyć z gabinetem dentystycznym, ponieważ jest wykorzystywany jako środek odkażający, a ponadto – zmieszany z tlenkiem cynku – tworzy cement dentystyczny do wypełnień ubytków w zębach.
Goździki – stosowane jako środki antyseptyczne i przeciwbakteryjne – mogą też wywoływać słaby efekt przeciwbólowy oraz miejscowo znieczulający. Znalazły zastosowanie w schorzeniach jamy ustnej i gardła oraz w stanach zapalnych wywołanych infekcjami bakteryjnymi czy w przeziębieniach. Mogą też być wykorzystywane w charakterze domowej „pierwszej pomocy” w bólu zębów, przynoszą bowiem przynajmniej chwilową ulgę. Olejek goździkowy może stanowić dodatek do maści czy żeli o działaniu rozgrzewającym i podrażniającym, zalecanych w chorobach reumatycznych, mięśniobólach lub nerwobólach.
Goździki są także wykorzystywane w kuchni jako przyprawa lub element aromatyzujący lub dekoracyjny. Należy uważać z ich dodawaniem do potraw, ponieważ ich silny i charakterystyczny zapach może zdominować pozostałe smaki i zapachy. Stosowane w charakterze przyprawy goździki mogą poprawiać pracę żołądka, a co za tym idzie trawienie. Popularna w czasie świąt dekoracja to pomarańcza z powbijanymi w nią goździkami ułożonymi w różne wzory – nie tylko cieszy oczy, ale także zapewnia przyjemny zapach w domu.
Cynamon
Kora cynamonowa jest zbierana z gałęzi cynamonowca cejlońskiego (Cinnamomum verum), drzewa dorastającego do 10 m wysokości, występującego w Indiach czy Sri Lance, a uprawianego również w Azji, Afryce i na Karaibach. Korę zbiera się 2–3 razy w roku, z gałęzi 3-letnich, o średnicy nieprzekraczającej 2,5 cm, a następnie suszy na słońcu. Wysuszona kora cynamonowa przybiera złotobrązową barwę i przyjmuje charakterystyczny kształt rurki zawiniętej z obu stron do środka (tzw. laski cynamonowe). Po przełamaniu lub rozdrobnieniu przyjemnie pachnie dzięki zawartości aldehydu cynamonowego, głównego składnika olejku eterycznego. W korze cynamonowca występują także garbniki, które nadają jej lekko ściągający smak.
Surowiec ma małe znaczenie lecznicze, jest wykorzystywany głównie zewnętrznie, ze względu na swoje działanie rozgrzewające i podrażniające skórę i błony śluzowe. Cechuje go słabe działanie przeciwbakteryjne, może też w niewielkim stopniu ułatwiać trawienie poprzez stymulację wydzielania soku żołądkowego.
Większe znaczenie kora cynamonowa ma jako przyprawa – jest często wykorzystywana w celu poprawy smaku i zapachu potraw, a także jako dodatek do grzanego wina czy szarlotki. Potrawom mięsnym dodaje ciekawego, egzotycznego smaku. Laski cynamonowe są często wykorzystywane do dekoracji świątecznych stroików lub jako ozdoby choinkowe.
Imbir
Imbir lekarski (Zingiber officinale) pochodzi prawdopodobnie z Malezji. Jest uprawiany w krajach Dalekiego Wschodu, w Afryce oraz Ameryce Południowej jako przyprawa i roślina lecznicza. Ma ładne, fioletoworóżowe kwiaty w kształcie dużego kłosa, jednak użytkową częścią imbiru jest jego kłącze, o charakterystycznym cytrynowym zapachu i piekącym smaku. Kłącze można spożywać na surowo lub wysuszone czy kandyzowane.
Lecznicze znaczenie imbiru wynika z zawartości olejku eterycznego (około 1,5%, główny składnik: cyneol), a także grupy związków fenyloalkanowych, tzw. gingeroli i szogaoli. Składniki olejku odpowiadają za ułatwienie trawienia, cechuje je także aktywność przeciwbakteryjna i aromatyzująca. Występujące w kłączu gingerole wykazują rzadko spotykane działanie przeciwwymiotne, które można wykorzystywać w chorobie lokomocyjnej bądź też wspomagająco w mdłościach ciążowych. Ze względu na swoje działanie przeciwzapalne imbir wchodzi w skład niektórych preparatów wspomagających regenerację stawów. Szogaole natomiast stymulują wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiając trawienie.
Kłącze imbiru jest często stosowane jako środek rozgrzewający. Może być dodawane do herbaty przy przemarznięciu czy przeziębieniu. Jest też aromatyczną przyprawą do pierników, grzanego wina, azjatyckich zup czy mieszanki przypraw curry. Należy jednak uważać ze stosowaniem kłącza imbiru, ponieważ często zdarzają się uczulenia na tę przyprawę.
Więcej na temat imbir – właściwości
Kardamon
Kardamon malabarski (Elletaria cardamomum) to roślina występująca na Półwyspie Indyjskim, Indonezji czy Chinach; jest także uprawiany w Ameryce Środkowej. Z wyglądu przypomina nieco imbir czy kurkumę, jako że należy do tej samej rodziny imbirowatych. Do celów kulinarnych i leczniczych wykorzystuje się owoce kardamonu – małe, zielonkawe strączki, w których zgromadzone są ciemne, drobne nasiona. Są one bogate w olejek eteryczny, którego dominującym składnikiem jest cyneol.
Owoce kardamonu mają niewielkie znaczenie lecznicze, ale mogą być stosowane jako środki poprawiające trawienie i wiatropędne, działają też lekko przeciwzapalnie. Są cenną przyprawą o wyjątkowym, korzennym smaku, często wykorzystywaną jako aromat do kawy, likierów, ciast czy potraw mięsnych. Należy uważać z ilością dodawanych owoców kardamonu, jest to bowiem przyprawa o intensywnym zapachu i smaku i łatwo może zdominować pozostałe składniki.
Więcej na temat kardamonu w artykule Kardamon – właściwości zdrowotne i przeciwwskazania
Wanilia
Popularne laski wanilii to strąki nasienne wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia), pnącza z rodziny storczykowatych, występującego w lasach deszczowych Ameryki Środkowej i Południowej. Co 2–3 lata pnącze to pokrywa się dużymi, żółtozielonymi kwiatami, które – po zapyleniu przez specjalny gatunek pszczół lub kolibry – przekształcają się w długi, zielony strąk, kryjący w środku wiele drobniutkich nasion. Obecnie w uprawach kwiaty te zapylane są ręcznie, za pomocą specjalnego patyczka lub pędzelka. Nie do końca dojrzałe strąki zbiera się, suszy i poddaje częściowej fermentacji, podczas której zmieniają swój kolor na ciemnobrązowy.
Strąki wanilii swój charakterystyczny zapach zawdzięczają obecności waniliny, kwasu wanilinowego i hydroksybenzoesowego. Jest to jedna z najdroższych, obok szafranu, przypraw na świecie, często więc zamiast strąków używa się cukru waniliowego, aromatyzowanego wcześniej nasionami, a także cukru wanilinowego z dodatkiem syntetycznej waniliny.
Lecznicze zastosowanie wanilii jest znikome, strąki są czasem używane w tradycyjnych medycynach różnych krajów jako środek przeciwbólowy czy przeciwzapalny. Zdecydowanie większe znaczenie wanilia ma jako przyprawa, nadająca zapach ciastom, czekoladzie, słodyczom, wyrobom alkoholowym oraz tytoniowym. Jest także wykorzystywana do produkcji perfum i odświeżaczy powietrza.
Gałka muszkatołowa
Gałka muszkatołowa to nasiona muszkatołowca korzennego (Myristica fragrans), zimozielonego drzewa, rosnącego na Wyspach Korzennych, a uprawianego w Azji czy Ameryce Południowej. Wyłuskane nasiona pokryte są czerwoną osnówką (tzw. kwiat muszkatołowy lub macis), która także służy jako przyprawa o słabszym od gałki aromacie. Główny składnik olejku eterycznego gałki muszkatołowej – mirystycyna – nadużywana może powodować niebezpieczne skutki uboczne w postaci halucynacji i drgawek.
Gałka muszkatołowa działa żółciopędnie i wiatropędnie, jednak jej znaczenie lecznicze jest niewielkie. Ma zdecydowanie większe zastosowanie jako przyprawa o charakterystycznym, korzennym smaku i zapachu. Często jest dodawana do pierników i innych ciast, podkreśla smak potraw mięsnych, a zwłaszcza drobiu i dziczyzny. Warto podkreślić, że stosowana w ilościach przyprawowych jest bezpieczna dla zdrowia.
