Główny objaw wskazujący na zaparcia stanowi zbyt mała częstotliwość wypróżnień (≤2 na tydzień). Występują także inne, często zgłaszane przez pacjentów dolegliwości: trudności w zapoczątkowaniu codziennej defekacji (oddawaniu stolca) z koniecznością nadmiernego parcia i towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia lub oddawanie suchego, zbitego stolca.
Fot. pixabay.com
Zaparcia to istotny problem zdrowotny, który w główniej mierze dotyczy krajów rozwiniętych. Regularność wypróżnień jest uzależniona od wielu czynników. Zalicza się do nich m.in. cechy osobnicze, napięcie układu autonomicznego, sposób żywienia oraz poziom aktywności fizycznej. Wszystkie te czynniki decydują o czasie pasażu treści pokarmowej przez jelita. Ocenia się, że przemieszczenie się treści przez jelito grube może trwać nawet 6 dni, natomiast u większości osób zajmuje około 2–3 dni. Niestety w sytuacji wydłużenia pasażu jelitowego i dłuższego przebywania treści w jelicie grubym dochodzi do zmniejszenia w niej zawartości wody. W takiej sytuacji stolec staje się twardy i zbity, a to z kolei utrudnia wypróżnienie.
Przyczyny zaparć
W znacznym stopniu na występowanie zaparć wpływa styl życia i nieprawidłowe nawyki żywieniowe. I choć stres, spożywanie posiłków w pośpiechu oraz brak aktywności fizycznej może sprzyjać zaparciom, to w każdej sytuacji należy wykluczyć zmiany chorobowe i organiczne. Przyczyną zaparć niezwiązanych ze stylem życia może być bowiem guz umiejscowiony w jelicie grubym bądź mięśniaki macicy. Istnieją także leki, których przyjmowanie niekiedy sprzyja zaparciom. Należą do nich m.in. niektóre leki stosowane w chorobie refluksowej, leki przeciwdepresyjne i uspokajające, preparaty żelaza i leki zawierające żelazo oraz leki na nadciśnienie tętnicze (np. blokery kanału wapniowego).
Do zaparć może także dochodzić w wyniku stałego lekceważenia potrzeby wypróżnienia. Jeśli taka sytuacja powtarza się wielokrotnie, podnosi się ciśnienie w bańce odbytnicy i następuje jej poszerzenia, co z kolei prowadzi do utraty potrzeby wypróżnienia.
Leczenie dietetyczne
W większości przypadków zaparciom można zapobiegać poprzez wprowadzenie odpowiedniego trybu życia i odżywiania. Dotyczy to w szczególności zaparć nawykowych. Podkreślić należy, że decyzję o zastosowaniu leków podejmuje się dopiero wtedy, kiedy wykorzystano wszystkie możliwości niefarmakologicznego leczenia zaparć. Farmakoterapia nie usuwa przyczyn zaparć, pomaga jedynie w zwalczaniu objawów. Ponadto leczenie farmakologiczne może doprowadzić do uzależnienia od leków przeczyszczających.
Do najważniejszych zmian w nawykach żywieniowych zalicza się zwiększenie ilości błonnika pokarmowego w diecie do zalecanej dawki (25–30 g/d.) (w szczególności jego frakcji nierozpuszczalnej), wypijanie odpowiedniej ilości płynów, włączenie do diety fermentowanych produktów mlecznych oraz ograniczenie spożycia produktów tłustych i słodyczy.
W niektórych publikacjach zwraca się także uwagę na rolę rozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego pochodzącego z babki płesznik (Plantago psyllium) w leczeniu zaparć. Wyniki metaanalizy porównującej zastosowanie Psyllium i placebo, wykazały korzystne działanie tego pierwszego u chorych z zaparciami. Nasienie babki płesznika należy przyjmować wraz z dużą ilością płynów. Zaleca się także zachowanie odstępu wynoszącego 30–60 minut przed przyjęciem/po przyjęciem innych leków.
Należy pamiętać o tym, aby posiłki spożywać regularnie – najlepiej 4–5 posiłków dziennie w odstępach 3–4-godzinnych. Warto zaznaczyć, że w godzinach rannych dochodzi do wzrostu czynności motorycznych i wydalniczych przewodu pokarmowego, dlatego ważnym posiłkiem w ciągu dnia jest śniadanie.
Dieta powinna obfitować w produkty bogatoresztkowe (grube kasze, chleb pełnoziarnisty, otręby pszenne, płatki owsiane). Ważne jest także zwiększenie spożycia surowych warzyw i owoców (w szczególności pestkowych, takich jak maliny, truskawki i jeżyny). W tabeli poniżej znajdują się wybrane produkty żywnościowe zawierające błonnik pokarmowy. Uwzględniono w niej także podział błonnika na rozpuszczalny i nierozpuszczalny w wodzie.
Zawartość błonnika pokarmowego w wybranych produktach żywnościowych (g/100 g produktu) | |||
---|---|---|---|
Całkowita ilość | Błonnik nierozpuszczalny | Błonnik rozpuszczalny | |
zboża | |||
jęczmień | 17,3 | brak danych | brak danych |
kukurydza | 13,4 | brak danych | brak danych |
owies | 10,3 | 6,5 | 3,8 |
pszenica | 12,6 | 10,2 | 2,3 |
pszenica (kiełki) | 14,0 | 12,9 | 1,1 |
ryż biały | 0,3 | 0,3 | brak danych |
ryż brązowy | 3,3 | 2,9 | 0,4 |
rośliny strączkowe | |||
ciecierzyca | 6,2 | 5,8 | 0,4 |
fasolka szparagowa | 1,9 | 1,4 | 0,5 |
fasola z puszki | 6,3 | 4,7 | 1,6 |
groszek zielony | 3,5 | 3,2 | 0,3 |
soczewica | 11,4 | 10,3 | 1,1 |
soja | 15,0 | brak danych | brak danych |
warzywa | |||
bakłażan | 6,6 | 5,3 | 1,3 |
brokuł | 3,3 | 3,0 | 0,3 |
burak | 7,8 | 5,4 | 2,4 |
kalafior | 1,8 | 1,1 | 0,7 |
kapusta | 2,2 | 1,8 | 0,4 |
marchewka | 2,5 | 2,3 | 0,2 |
ogórek | 0,6 | 0,5 | 0,1 |
pomidor | 1,2 | 0,8 | 0,4 |
sałata | 1,0 | 0,9 | 0,1 |
seler | 1,5 | 1,0 | 0,5 |
szpinak | 2,6 | 2,1 | 0,5 |
ziemniak | 1,3 | 1,0 | 0,3 |
owoce | |||
ananas | 1,2 | 1,1 | 0,1 |
arbuz | 0,5 | 0,3 | 0,2 |
awokado | 5,5 | 3,5 | 2,0 |
banan | 1,7 | 1,2 | 0,5 |
brzoskwinia | 1,9 | 1,0 | 0,9 |
granat | 0,6 | 0,5 | 0,1 |
grejpfrut | 1,2 | 0,7 | 0,5 |
gruszka | 3,0 | 2,0 | 1,0 |
jabłko (ze skórką) | 2,0 | 1,8 | 0,2 |
kiwi | 3,4 | 2,6 | 0,8 |
mango | 1,8 | 1,1 | 0,7 |
pomarańcza | 1,8 | 0,7 | 1,1 |
śliwki | 1,6 | 0,7 | 0,9 |
truskawki | 2,2 | 1,3 | 0,9 |
orzechy i ziarna | |||
migdały | 11,2 | 10,1 | 1,1 |
orzechy arachidowe | 8,0 | 7,5 | 0,5 |
sezam | 7,8 | 5,9 | 1,9 |
siemię lniane | 22,3 | 10,1 | 12,2 |
Wśród zalecanych produktów nabiałowych należy wymienić fermentowane produkty mleczne (jogurt, kefir, maślanka oraz mleko acidofilne). Produkty te zawierają kwas mlekowy, który sprzyja rozwojowi korzystnej flory bakteryjnej i ogranicza procesy gnilne. Zaleca się również wypijanie co najmniej 1,5 l płynów dziennie (optymalnie 2–2,5 litra).
Duże znaczenie ma także zwiększenie aktywności fizycznej, która jest czynnikiem pobudzającym perystaltykę jelit. Umiarkowany wysiłek fizyczny, przez 30–60 minut dziennie, istotnie poprawia konsystencję stolca oraz zmniejsza ilość gromadzących się gazów. Mogą to być spacery, bieganie, pływanie. Ponadto należy przestrzegać zasady, aby w momencie wystąpienia uczucia parcia na stolec jak najszybciej udawać się do toalety.
Pomimo dużego zainteresowania rolą probiotyków w leczeniu zaparć, obecnie brak jest dostatecznych dowodów na skuteczność stosowania ich w przewlekłych zaparciach czynnościowych.
Piśmiennictwo
Li B.W., Andrews K.W., Pehrsson P.R.: Individual sugars, soluble, and insoluble dietary fiber contents of 70 high consumption foods. Journal of Food composition and analysis 2002; 15: 715–723.Dhingra D., Michael M., Rajput H. i wsp.: Dietary fiber in foods: a review. J. Food Sci. Technol. 2012; 49 (3): 255–266.
Ford A.C., Moayyedi P., Lacy B.E. iwsp.: Task Force on the Management of Functional Bowel Disorders. American College of Gastroenterology monograph on the management of irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation. Am. J. Gastroenterol. 2014; 109 Suppl 1: S2–26; quiz S27, doi: 10.1038/ajg.2014.187, indexed in Pubmed: 25091148.
Jarosz M. (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.