Produkcja gazów w przewodzie pokarmowych należy do zjawisk prawidłowych. Przyjmuje się, że średnia ilość powietrza wydalanego z przewodu pokarmowego zdrowego człowieka wynosi około 600–700 ml. Powietrze dostaje się do przewodu pokarmowego w efekcie połykania go podczas spożywania posiłków i przyjmowania płynów. Część powietrza wydostaje się następnie w wyniku odbijania na zewnątrz, natomiast reszta przechodzi do dalszych odcinków przewodu pokarmowego.
Fot. pixabay.com
W przewodzie pokarmowym człowieka znajdują się: azot, tlen, dwutlenek węgla, wodór i metan. Z kolei w jelitach produkowane są głównie metan, wodór i dwutlenek węgla. Dwa pierwsze powstają w procesie fermentacji bakteryjnej w jelicie grubym, a dwutlenek węgla w wyniku reakcji zobojętnienia soku trzustkowego sokiem żołądkowym oraz kwasami pochodzącymi z pożywienia lub powstałymi w podczas trawienia.
Z kolei produkcja nadmiernej ilości gazów może towarzyszyć wielu chorobom, takim jak: zaburzenia czynności jelit (m.in. zespół jelita drażliwego, zaparcia i biegunki), nieprawidłowe trawienie i nietolerancja węglowodanów (m.in. niedobór laktazy, nietolerancja fruktozy, sorbitolu i skrobi oraz celiakia). Przyczyną wydalania gazów i wzdęć może być także przerost flory bakteryjnej, do którego może dojść między innymi w wyniku pojawienia się nieprawidłowości anatomicznych po zabiegach chirurgicznych, w przebiegu choroby Leśniowskiego i Crohna oraz w zespole jelita drażliwego.
Wzdęcia brzucha są też najczęstszym objawem zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) spowodowanego nadmierną kolonizacją jelita cienkiego bakteriami, które zwykle występują wyłącznie w okrężnicy.
Zasady postępowania
Postępowanie uzależnione jest od pierwotnej przyczyny powstawania nadmiernej ilości gazów. W przypadku niedrożności mechanicznej konieczna jest interwencja chirurgiczna.
Jeśli mamy do czynienia z zaburzeniami wchłaniania węglowodanów, warto szczegółowo przeanalizować sposób żywienia. Po rozpoznaniu składnika diety, który wywołuje takie dolegliwości, należy go okresowo wyeliminować, a następnie ponownie wprowadzić.
U chorych najczęściej stwierdza się niedobór laktazy, enzymu rozkładającego laktozę i produkowanego przez rąbek szczoteczkowy jelita cienkiego. Laktoza, która nie została rozłożona i wchłonięta w jelicie cienkim, przechodzi do okrężnicy, gdzie podlega fermentacji bakteryjnej do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, wodoru oraz kwasów organicznych.
Przyczyną wzdęć i nadmiernego wytwarzania gazów może być również fruktoza zawarta w wielu owocach i miodzie. Wykorzystuje się ją także jako składnik nadający słodki smak. Do innych słabo wchłanialnych węglowodanów zalicza się sorbitol, ksylitol i mannitol, charakterystyczny dla owoców i soków owocowych, grzybów oraz kalafiora.
Do bólów brzucha i powstawania nadmiernych ilości gazów może dojść także w przypadku spożycia nadmiernych ilości błonnika pokarmowego. Przyczyną problemów gastrycznych mogą być również oligosacharydy (rafinoza, stachioza, werbaskoza) znajdujące się w nasionach roślin strączkowych, grzybach, algach i cebuli. Trawienie powyższych oligosacharydów jest utrudnione, gdyż organizm ludzki nie dysponuje enzymami rozkładającymi wiązania α-galaktozydowe. Węglowodany te z łatwością podlegają natomiast fermentacji bakteryjnej w jelicie grubym; w jej wyniku powstają znaczne ilości gazów (głównie wodoru i dwutlenku węgla). W razie wzdęć brzucha czy wydalania dużej ilości gazów spożycie wymienionych powyżej produktów należy ograniczyć.
W niektórych przypadkach nadmiernej ilości gazów towarzyszy nieprzyjemny zapach siarkowodoru, który powstaje w jelicie grubym w wyniku fermentacji bakteryjnej.
Do produktów, po których może dojść do nadmiernej produkcji tego gazu, zalicza się:
- warzywa: groch, fasolę, bób, kapustę, kapustę kiszoną, brukselkę, pora, kalafiora, szparagi, cebulę i czosnek,
- nabiał: jaja i przetwory z jaj, sery pleśniowe,
- ryby: przede wszystkim karpia, mintaja, śledzia oraz sardynkę w oleju i pomidorach,
- napoje: gazowane, alkoholowe, zawierające kofeinę,
- nadmierne ilości słodyczy i tłuste potrawy.
Niektóre produkty żywnościowe (sałata, szpinak, natka pietruszki, jogurty oraz żurawina i sok żurawinowy) absorbują substancje lotne o nieprzyjemnym zapachu.
Jeśli mamy do czynienia z pacjentem z SIBO należy ograniczyć spożycie składników podlegających fermentacji oraz produktów żywnościowych o małej zawartości błonnika, polioli (erytrytol, ksylitol, sorbitol) i fermentujących niskokalorycznych środków słodzących (sukraloza). Ponadto należy unikać prebiotyków (np. inuliny).
W badaniach u pacjentów z SIBO wykazano także korzystny wpływ diety o małej zawartości fermentujących oligo-, di- i monosacharydów oraz polioli (FODMAP). W pierwszej fazie eliminuje się na 6–8 tygodni produkty zawierające duże ilości FODMAP i zastępuje się je produktami z niską zawartością FODMAP. Po tym czasie w miarę ustępowania objawów IBS przechodzi się do etapu drugiego, w którym dietę należy stopniowo rozszerzać (biorąc pod uwagę indywidualną tolerancję) o produkty zawierające więcej FODMAP. Trzeci etap to personalizacja diety z eliminacją pokarmów wywołujących objawy.
Piśmiennictwo
- Achufusi T.G.O., Sharma A., Zamora E.A., Manocha D.: Small Intestinal Bacterial Overgrowth: Comprehensive Review of Diagnosis, Prevention, and Treatment Methods. Cureus. 2020 Jun 27;12(6):e8860. doi: 10.7759/cureus.8860. PMID: 32754400; PMCID: PMC7386065.
- Daniluk J.: Postępowanie w zespole rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego. Omówienie wytycznych American College of Gastroenterology 2020. Med. Prakt., 2020; 9: 39–47
- Gulbicka P., Grzymisławski M.: Wzdęcia brzucha – najczęstsze przyczyny i postępowanie. Piel. Zdr. Publ. 2016; 6 (1): 69–76
- Jarosz M. (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. IŻŻ, Warszawa 2010
- Słomka M., Małecka-Panas E.: Wzdęcia i odbijania. Pediatr. Med. Rodz. 2011; 7 (1): 30–34