×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Kontrowersje wokół spożycia mleka krowiego i jego przetworów

mgr Mateusz Durbas
Dietetyk kliniczny i sportowy
mateuszdurbas.pl

Mleko krowie i jego przetwory są niewątpliwie obiektem licznych dyskusji wszystkich zainteresowanych zdrowym odżywianiem i dbaniem o własne zdrowie. Świadomość społeczeństwa w zakresie żywienia i zdrowia zwiększa się z roku na rok, chociażby ze względu na szeroki dostęp do wiedzy, jakim dysponuje większość ludzi w obecnych czasach. Wciąż jednak istotnym problemem jest niska jakość treści publikowanych w środkach masowego przekazu, szczególnie widoczna w Internecie, prasie czy książkach powszechnie dzisiaj wydawanych przez celebrytów.


Fot. pixabay.com

Często też tę tematykę podejmują osoby bez medycznego wykształcenia, a przede wszystkim bez cennego doświadczenia w pracy z pacjentami. Ponieważ zdecydowana większość osób swoją wiedzę czerpie ze wspomnianych mediów, a w szczególności z Internetu, dużą popularność zyskują liczne półprawdy oraz fałszywe informacje z obszaru medycyny i żywienia człowieka. Z całą pewnością na temat mleka krowiego i jego przetworów pojawiło się wiele doniesień, które wzbudzają obawę społeczeństwa i skutecznie zniechęcają do jego spożycia.

Przeglądając treści dostępne w Internecie, można znaleźć ogromną liczbę stron internetowych, których autorzy sugerują, iż mleko krowie jest „białą śmiercią”, „cichym zabójcą”, „dobre dla cieląt, a nie dla ludzi”, „prowadzi do złamań kości”, „zwiększa zachorowalność na nowotwory i choroby układu sercowo-naczyniowego”, „powoduje alergię, nietolerancję laktozy, stan zapalny, osteoporozę, zaćmę, anemię i kamienie nerkowe”, „sprzyja nadwadze i otyłości oraz utrudnia zmniejszenie masy ciała”, „szkodzi na wrzody żołądka, refluks, niedoczynność tarczycy i autoimmunizacyjną chorobę Hashimoto”, „zaśluzowuje i zakwasza organizm”, „odwapnia kości”.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że lista powszechnie powtarzanych opinii dotyczących mleka i produktów mlecznych jest znacznie szersza, dlatego zdecydowanie warto skoncentrować się na faktach i na podstawie dostępnych dowodów naukowych ustalić, jakimi rzetelnymi danymi na temat mleka krowiego obecnie dysponujemy.

Skład mleka krowiego i przetworów mlecznych

Mleko krowie i przetwory mleczne to pokarmy o urozmaiconym składzie, które dostarczają szerokiej gamy istotnych składników budulcowych i regulujących. W porównaniu z innymi produktami zawierają one szczególnie dużo wapnia, który wchłania się w około 30% (przykładowo ilość wapnia zaabsorbowanego ze szklanki mleka (250 g) wynosi 100 mg). Bogatym źródłem wapnia są zwłaszcza sery podpuszczkowe, fermentowane napoje mleczne (np. jogurt naturalny) oraz mleko krowie. Ponadto produkty mleczne obfitują w związki fosforu i potasu oraz retinol, ryboflawinę (witaminę B2), a także kobalaminę (witaminę B12). Warto podkreślić, że mleko krowie i napoje mleczne ze względu na ilość zawartych w nich składników mineralnych, a także ich rodzaj są wyłącznym pokarmem odzwierzęcym, który działa na organizm w zasadzie neutralnie (wskaźnik PRAL dla mleka pełnotłustego wynosi 0,7 mEq/l, natomiast dla jogurtu naturalnego 1,5 mEq/l).

Tabela 1. Przeciętny skład chemiczny pełnego mleka krowiego
Składniki mleka krowiego Zawartość/100 g
Energia67 kcal
Woda87,2 %
Białko3,5 g
W tym:
Kazeina80 %
Białka serwatki20 %
Tłuszcze3,7 g
W tym kwasy tłuszczowe:
Nasycone65,6 %
Jednonienasycone30,2 %
Wielonienasycone4,2 %
Cholesterol14 mg
Laktoza4,9 g
Składniki stałe12,50 g
Popiół0,72 g
Sód44 mg
Potas138 mg
Wapń118 mg
Fosfor85 mg
Magnez12 mg
Żelazo0,1 mg
Jod2,7 µg
Witamina A40 µg (1600 IU)
β-karoten22 µg
Witamina D0,03 µg (1,2 IU)
Witamina E0,11 mg
Witamina B10,036 mg
Witamina B20,170 mg
Witamina B30,10 mg
Witamina B60,05 mg
Witamina B9 (kwas foliowy)5,0 µg
Witamina B120,40 µg
Witamina C1,0 mg

Mleko krowie a alergie

Białka mleka krowiego wywołują uczulenia najczęściej u niemowląt oraz dzieci. U dorosłych zdecydowanie częściej występuje nadwrażliwość na ryby, owoce morza czy alergeny pochodzenia roślinnego, np. orzechy, pomidor, seler oraz przyprawy. Alergię na białka mleka krowiego zazwyczaj obserwuje się w okresie wczesnodziecięcym i według różnych danych epidemiologicznych dotyczy to 2–7,5% dzieci <1. roku życia, 0,06–2,5% przedszkolaków, 0,3 % starszych dzieci i nastolatków. Szacuje się, że alergia na białka mleka krowiego występuje u <0,5% osób dorosłych. Koniecznie należy podkreślić, że dzieci zmagające się z alergią w najmłodszych latach swojego życia „wyrastają” z niej na ogół przed ukończeniem 5. roku życia. W jednym z badań zaobserwowano, że blisko połowa dzieci wyrasta z alergii na białka mleka krowiego już >1. roku życia, 60–75% >2. roku życia, a 85–90% w wieku 3 lat. Przytoczone dane zdecydowanie nie potwierdzają powszechnie powtarzanej hipotezy sugerującej, że większość ludzi nie toleruje białek mleka krowiego.

Nietolerancja laktozy

Cukier mleczny, czyli laktoza, jest disacharydem składającym się z galaktozy połączonej z glukozą wiązaniem β-1,4-glikozydowym. Laktoza to podstawowy węglowodan znajdujący się w mleku kobiecym, zwierzęcym i w produktach pochodnych. Absorpcja jelitowa laktozy wymaga hydrolizy do jej składowych monosacharydów – glukozy i galaktozy – za pomocą enzymu rąbka szczoteczkowego, laktazy, inaczej β-D-galaktozydazy. Obecność laktazy w przewodzie pokarmowym warunkuje zatem przyswojenie przez organizm cukru mlecznego występującego w pożywieniu. Zdolność do trawienia laktozy podczas okresu karmienia piersią ma kluczowe znaczenie dla zdrowia niemowlęcia; świadczy o tym wrodzony niedobór laktazy (alaktazja), który może się stać przyczyną zgonu, jeśli nie zostanie zdiagnozowany odpowiednio wcześnie po urodzeniu.

U większości ludzi już po pierwszych kilku miesiącach życia aktywność β-D-galaktozydazy zaczyna się zmniejszać. Wyjątek stanowią potomkowie populacji, którzy prowadzą tradycyjną hodowlę bydła i zachowują w ten sposób zdolność trawienia mleka i jego przetworów aż do dorosłości. Częstotliwość występowania tej cechy jest znaczna w populacjach północnoeuropejskich (>90% w Skandynawii i Holandii), zmniejsza się natomiast w Europie Południowej i na Bliskim Wschodzie (ok. 50% w Hiszpanii, we Włoszech i arabskiej populacji pasterzy), a najniższa jest odnotowywana w Azji i większości terytoriów Afryki (około 1% w Chinach, 5–20% w populacji zachodnioafrykańskiej), choć występuje powszechnie w afrykańskich populacjach pasterskich (około 90% w Tutsi i około 50% w Fulani).

Natomiast w Polsce zgodnie z szacunkami hipolaktazję obserwuje się u 20-37% osób dorosłych oraz u 20% dzieci w przedziale wieku 7–15 lat. Objawy nietolerancji laktozy na ogół występują w przypadku aktywności laktazy <50%. Ponadto warto podkreślić, że zdecydowana większość osób z niedoborem laktazy toleruje niewielkie ilości cukru mlecznego (ok. 12 g, czyli dokładnie tyle, ile znajduje się w 1 szklance pełnotłustego mleka), zwłaszcza gdy laktoza jest łączona z innym pokarmem lub w ciągu dnia spożywana w mniejszych porcjach.

W leczeniu nietolerancji zaleca się ograniczenie ilości laktozy, a nie całkowitą jej eliminację, ponieważ na ogół pacjenci z tym zaburzeniem, nawet Ci z zespołem jelita nadwrażliwego, mogą spożyć co najmniej 12 g laktozy bez charakterystycznych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, a wydaje się, że dobrze tolerowane są nawet większe ilości (15–18 g), gdy produkty mleczne są spożywane z innymi składnikami odżywczymi. Zatem to nieprawda, że dorośli ludzie nie trawią laktozy, ponieważ – jak pokazują dostępne dowody naukowe – ponad połowa dorosłych Polaków i zdecydowana większość dzieci w wieku >7. roku życia nie odczuwa żadnych dolegliwości związanych ze spożywaniem mleka i jego przetworów, będących naturalnym źródłem cukru mlecznego.

Mleko a problemy skórne

Trądzik zwyczajny (acne vulgaris) należy do najczęstszych chorób skóry. Dotyczy >80% osób pomiędzy 11. a 30. rokiem życia. U 85% z nich choroba przebiega łagodnie, natomiast u pozostałych 15% chorych pojawiają się ciężkie stany zapalne, które nierzadko pozostawiają ślady w postaci blizn i przebarwień. Niewątpliwie przyczyny powstawania trądziku pospolitego są złożone, a do istotnych czynników, które odgrywają ważną rolę w etiopatogenezie choroby, można zaliczyć:

  • nadmierną produkcję łoju (łojotok),
  • rozwój stanu zapalnego,
  • kolonizację gruczołów łojowych przez Propionibacterium acnes (P. acnes),
  • zaburzenia rogowacenia ujść jednostek włosowo-łojowych,
  • duże stężenie wolnych androgenów,
  • zmniejszone stężenie estrogenów.

Często uważa się, że mleko i produkty mleczne wpływają negatywnie na stan skóry, podobnie jak żywność przetworzona o wysokim indeksie glikemicznym. To prawda, że konsumpcja mleka zwiększa stężenie insuliny oraz IGF-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu – hormonu, który produkowany jest w wątrobie), które wpływają znacząco na nasiloną produkcję łoju. Udowodniono, że to głównie białka mleka krowiego przyczyniają się do zwiększanie stężenia IGF-1, dlatego często obserwuje się nasilenie zmian trądzikowych u osób przyjmujących odżywki białkowe na bazie białka serwatkowego, popularne wśród adeptów sportów siłowych i sylwetkowych. Warto także dodać, że według niektórych autorów problemy z cerą wzmagały się wyłącznie po spożyciu mleka odtłuszczonego, natomiast mleko pełnotłuste nie pogarszało stanu skóry, co można tłumaczyć obecnością w nim estrogenów o działaniu ochronnym.

Z całą pewnością mleko i jego przetwory nie stanowią przyczyny występowania trądziku pospolitego i powodują jego rozwoju, niemniej jednak u niektórych osób produkty te mogą nasilać zmiany trądzikowe poprzez wpływ na nadmierne wydzielanie łoju i u części chorych następuje poprawa cery po ograniczeniu bądź eliminacji mleka krowiego i produktów mlecznych.

Mleko i nowotwory

Wprawdzie przyjęło się mówić, że mleko krowie sprzyja rozwojowi procesu nowotworzenia, to jednak żadne światowe i opiniotwórcze towarzystwo naukowe (American Cancer Society, National Cancer Institute, European Organisation for Research and Treatment of Cancer, Cancer Research, American Institute for Cancer Research, World Cancer Research Fund) nie wskazuje mleka i przetworów mlecznych jako żywności o potencjalnym działaniu kancerogennym.

Na podstawie analizy dostępnego fachowego piśmiennictwa należy stwierdzić, że mleko i jego przetwory ogółem istotnie zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, a konkretny czynnik ochronny stanowi w tym przypadku duża zawartość wapnia. Większe spożycie produktów mlecznych wiąże się także ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania na raka pęcherza moczowego u mężczyzn, a raka żołądka oraz raka piersi u kobiet.

Ponadto nie zaobserwowano dotychczas żadnej zależności pomiędzy konsumpcją nabiału a zagrożeniem rakiem trzustki, jajnika czy płuc. Istnieje natomiast związek między dietą bogatą w wapń a zwiększonym ryzykiem raka gruczołu krokowego oraz między spożyciem pełnego mleka i znaczącym wzrostem śmiertelności z jego powodu.

Mleko a osteoporoza

Pewna część społeczeństwa unika konsumpcji mleka i jego przetworów z powodu przekonania, że mogą być one szkodliwe dla zdrowia. Dotyczy to zwłaszcza osób z nadwagą, zapaleniem kości i stawów oraz reumatoidalnym zapaleniem stawów. Dowody naukowe wskazują, że stan kości w dużym stopniu zależy od czynników żywieniowych i niektórych niemodyfikowalnych czynników, takich jak chociażby wiek.

Spożycie mleka i produktów mlecznych w dzieciństwie oraz w wieku dojrzewania może poprawić gęstość mineralną kości i zmniejszyć ryzyko osteoporozy u dorosłych osób. Przyjmowanie do trzech porcji produktów mlecznych dziennie wydaje się bezpieczne i może się wiązać z poprawą stanu kości.

W badaniach kohortowych z udziałem kobiet i mężczyzn w średnim i starszym wieku nie zaobserwowano związku pomiędzy całkowitym spożyciem mleka a ryzykiem złamania biodra, natomiast odnotowano, że każda wypita szklanka mleka o przeciętnej zawartości 300 mg wapnia wiązała się ze zmniejszeniem ryzyka złamania biodra u mężczyzn o blisko 10%. Zdecydowana większość prac wskazuje, że zalecane zdrowym osobom trzy porcje produktów mlecznych w ciągu dnia mogą poprawić stan kości i zmniejszyć ryzyko ich złamań w późniejszym życiu.

Mleko a stan zapalny

Zapalenie należy do podstawowych procesów biologicznych regulujących interakcje pomiędzy organizmem a środowiskiem, w tym także dietą. Jednym z głównych przejawów prawidłowej aktywności układu odpornościowego jest jego zdolność do wywołania reakcji zapalnej na bodźce zewnętrzne. Na większość przewlekłych chorób zapalnych (np. otyłość, cukrzyca) oraz na choroby alergiczne silnie oddziałuje odżywianie, a metabolizm żywności jest ściśle powiązany z procesami zapalnymi.

Produkty mleczne, w szczególności fermentowane, mają właściwości przeciwzapalne. Wyjątek stanowią osoby ze stwierdzoną alergią na białka mleka krowiego, u których występuje naturalna reakcja zapalna w odpowiedzi na alergen pokarmowy. Co więcej, najsilniejszy efekt przeciwzapalny mleka zaobserwowano u osób z nadmierną masą ciała i zespołem metabolicznym.

Mleko a produkcja śluzu

Wielu rodziców dzieci chorych na astmę niechętnie wprowadza mleko krowie i jego przetwory do diety swoich dzieci, sądząc, że te produkty nasilają objawy choroby w następstwie zwiększonego wydzielania śluzu w organizmie. Tradycyjna medycyna chińska sugeruje, że mleko jest pokarmem śluzotwórczym i zaleca jego ograniczenie lub nawet całkowitą eliminację w niektórych sytuacjach. Pomimo bardzo słabych dowodów naukowych wskazujących na powiązania konsumpcji mleka i astmy, wciąż propaguje się teorię, że mleko spożywcze zwiększa produkcję śluzu, a ten pogląd podzielają nierzadko autorzy poradników dla rodziców. W badaniach prowadzonych z udziałem osób przeziębionych zaobserwowano, że spożycie mleka nie wiązało się z nasileniem wydzieliny z nosa, kaszlu czy objawami przekrwienia błony śluzowej nosa.

Ogólnie rzecz biorąc, osoby wierzące w teorię śluzu i mleka zgłaszają więcej objawów ze strony układu oddechowego po wypiciu mleka krowiego, co wskazuje na efekt placebo. Niemniej jednak objawy zbliżone do astmy mogą występować po konsumpcji mleka jedynie u osób z alergią na białka mleka krowiego. Ponadto należy podkreślić, że każde mleko zarówno zwierzęce, jak i roślinne ze względu na swoją specyficzną konsystencję i cechy organoleptyczne może zagęszczać ślinę i dawać uczucie obecności śluzu w jamie ustnej.

Podsumowanie

Z całą pewnością spożycie mleka krowiego i jego przetworów wzbudza wiele kontrowersji w społeczeństwie, niemniej jednak zdecydowana większość twierdzeń, które są powszechnie powtarzane, nie jest prawdą bądź jest tylko półprawdą. Niewątpliwie kluczowym aspektem zdrowego stylu życia jest zdroworozsądkowe podejście do żywienia, które pozwala jednostce świadomie dokonywać wyborów żywieniowych na podstawie posiadanej wiedzy oraz dbać o urozmaicenie diety.

Mleko i produkty mleczne to cenne źródło pełnowartościowego białka, wapnia, potasu, fosforu, witaminy A, niektórych witamin z grupy B oraz probiotyków w przypadku produktów fermentowanych, dlatego najczęściej zaleca się ich codzienne spożycie w ilości 2–3 porcji. Produkty mleczne spożywane w rozsądnych ilościach w ciągu dnia są bezsprzecznie bardzo dobrym elementem prawidłowo zbilansowanej diety zdrowej osoby dorosłej i dziecka, nie są jednak niezbędne.

Jeśli występuje alergia na białka mleka krowiego, a zatem zachodzi konieczność eliminacji produktów mlecznych na określony czas, to wciąż można odpowiednio zbilansować swój codzienny jadłospis. Pomocne rozwiązanie w takiej sytuacji stanowi na przykład wykorzystanie w diecie mlek roślinnych (zwłaszcza sojowego), które na ogół są wzbogacane w wapń (w ilości 120 mg na 100 ml produktu) oraz inne związki, takie jak witamina B2, B12 oraz D.

Mleko krowie i jego przetwory nie powinny być postrzegane jako żywność wysoce przetworzona, której spożycie warto ograniczać lub całkowicie wyeliminować ze swojego menu. Dostępne dowody naukowe nie wykazują bowiem związku pomiędzy regularną konsumpcją mleka a zwiększonym ryzykiem zachorowania na choroby przewlekłe (z wyjątkiem raka gruczołu krokowego, który występuje częściej przy dużym spożyciu produktów mlecznych bogatych w wapń). Prawdopodobnie także warto zachować ostrożność w przypadku chorób o podłożu autoimmunizacyjnym, choć dane na ten temat są wciąż ograniczone.

Ponadto interwencje żywieniowe mające na celu poprawę stanu zdrowia społeczeństwa powinny się w pierwszej kolejności skupiać na ograniczaniu spożycia żywności o wysokim stopniu przetworzenia, obfitującej w rafinowane cukry, tłuszcze trans oraz nasycone kwasy tłuszczowe, a także unikaniu czerwonego mięsa, istotnie korelującego ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób dietozależnych.

Mateusz Durbas
Magister dietetyki o specjalności dietetyka kliniczna, szkoleniowiec, autor setek artykułów na temat żywienia i suplementacji w branżowych czasopismach oraz chętnie odwiedzanych przez entuzjastów zdrowego stylu życia portalach internetowych. Pasjonuje się szczególnie dietetyką kliniczną i sportową.
Współpracuje na co dzień ze swoimi podopiecznymi w poradni dietetycznej zlokalizowanej w śródmieściu Krakowa, jak również regularnie prowadzi konsultacje żywieniowe w formie online.
Otwarty umysł, który uwielbia zgłębiać wiedzę z dziedziny żywienia, medycyny i psychologii.
Miłośnik modelu diety śródziemnomorskiej, ćwiczeń siłowych, gimnastycznych i stretchingowych, leśnych wędrówek oraz trekkingu górskiego. Codziennie praktykuje trening uważności i metody terapii poznawczej, ponieważ ma świadomość, że ćwiczyć warto nie tylko ciało, lecz również umysł.

Piśmiennictwo:

1. Abid Z., Cross A.J., Sinha R.: Meat, dairy, and cancer. Am. J. Clin. Nutr. 2014; 100 (Suppl 1): 386S–93S. doi: 10.3945/ajcn.113.071597.
2. Aune D., Navarro Rosenblatt D.A., Chan D.S. i wsp.: Dairy products, calcium, and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis of cohort studies. Am. J. Clin. Nutr. 2015; 101 (1): 87–117. doi:10.3945/ajcn.113.067157.
3. Average composition and distribution of milk proteins. FAO, 1998.
4. Bischoff-Ferrari H.A., Dawson-Hughes B., Baron J.A. i wsp.: Milk intake and risk of hip fracture in men and women: A meta-analysis of prospective cohort studies. J. Bone Miner. Res. 2011; 26 (4): 833–839. doi:10.1002/jbmr.279.
5. Bordoni A., Danesi F., Dardevet D. i wsp.: Dairy products and inflammation: A review of the clinical evidence. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2017; 57 (12): 2497–2525. doi:10.1080/10408398.2014.967385.
6. Deng Y., Misselwitz B., Dai N. i wsp.: Lactose Intolerance in Adults: Biological Mechanism and Dietary Management. Nutrients. 2015; 7 (9): 8020–8035. doi:10.3390/nu7095380.
7. Fiocchi A., Dahdah L., Albarini M. i wsp.: Cow's milk allergy in children and adults. Chem Immunol Allergy. 2015; 101: 114–123. doi: 10.1159/000375415.
8. Fiocchi A., Schünemann H., Brozek J. i wsp.: Diagnosis and Rationale for Action Against Cow's Milk Allergy (DRACMA): a summary report. J. Allergy Clin. Immunol. 2010;126 (6): 1119–1128.e12. doi:10.1016/j.jaci.2010.10.011.
9. Grossi E., Cazzaniga S., Crotti S. i wsp.: The constellation of dietary factors in adolescent acne: A semantic connectivity map approach. J. Eur. Acad. Dermatology Venereol. 2016; 30 (1): 96–100. doi:10.1111/jdv.12878.
10. Guetouache M., Bettache G., Medjekal S.: Composition and nutritional value of raw milk. Issues Biol. Sci. Pharm. Res. 2014; 2 (10): 115–122. http://dx.doi.org/10.15739/ibspr.005.
11. Hochwallner H., Schulmeister U., Swoboda I.: Cow’s milk allergy: >From allergens to new forms of diagnosis, therapy and prevention. Methods. 2014; 66 (1): 22–33. doi:10.1016/j.ymeth.2013.08.005.
12. Host A.: Ann. Allergy Asthma Immunol. 2002; 89: 33–37. doi.org/10.1016/S1081-1206(10)62120-5.
13. Kucharska A., Szmurło A., Sinska B.: Significance of diet in treated and untreated acne vulgaris. Adv. Dermatology Allergol. 2016; 33 (2): 81–86. doi:10.5114/ada.2016.59146.
14. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
15. Lampe J.W.: Dairy products and cancer. J. Am. Coll. Nutr. 2011; 30 (5 Suppl 1): 464S-70S.
16. Lanou A.J.: Should dairy be recommended as part of a healthy vegetarian diet? Counterpoint. Am. J. Clin. Nutr. 2009; 89 (5): 1638S–1642S. doi:10.3945/ajcn.2009.26736P.
17. LaRosa C.L., Quach K.A., Koons K. i wsp.: Consumption of dairy in teenagers with and without acne. J. Am. Acad. Dermatol. 2016; 75 (2): 318–322. doi:10.1016/j.jaad.2016.04.030.
18. Lu W., Chen H., Niu Y. i wsp.: Dairy products intake and cancer mortality risk: a meta-analysis of 11 population-based cohort studies. Nutr J. 2016;15 (1): 91. doi:10.1186/s12937-016-0210-9.
19. Lucey J.A.: Raw milk consumption. Nutr Today. 2015 Jul; 50(4): 189–193. doi:10.1097/NT.0000000000000108.
20. Ludman S., Shah N., Fox A.T.: Managing cows’ milk allergy in children. BMJ. 2013; 347 (sep16 1): f5424–f5424. doi.org/10.1136/bmj.f5424.
21. Macdonald L.E., Brett J., Kelton D. i wsp.: A systematic review and meta-analysis of the effects of pasteurization on milk vitamins, and evidence for raw milk consumption and other health-related outcomes. J. Food Prot. 2011; 74 (11): 1814–1832. doi:10.4315/0362-028X.JFP-10-269.
22. Pelin Cengiz F., Cemil B.C., Emiroglu N. i wsp.: Acne located on the trunk, whey protein supplementation: Is there any association? Heal Promot. Perspect. 2017; 7 (2): 106–108. doi:10.15171/hpp.2017.19.
23. Pereira P.C.: Milk nutritional composition and its role in human health. Nutrition. 2014; 30 (6): 619–627. doi:10.1016/j.nut.2013.10.011.
24. Pinnock C.B., Arney W.K.: The milk-mucus belief: sensory analysis comparing cow's milk and a soy placebo. Appetite. 1993; 20 (1): 61–70. doi:10.1006/appe.1993.1006.
25. Rizzoli R.: Dairy products, yogurts, and bone health. Am. J. Clin. Nutr. 2014; 99 (5 Suppl): 1256S-62S. doi:10.3945/ajcn.113.073056.
26. Rozenberg S., Body J.J., Bruyere O. i wsp.: Effects of Dairy Products Consumption on Health: Benefits and Beliefs. A Commentary from the Belgian Bone Club and the European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases. Calcif Tissue Int. 2016;98(1):1–17. doi:10.1007/s00223-015-0062-x.
27. Savaiano D.A., Boushey C.J., McCabe G.P.: Lactose intolerance symptoms assessed by meta-analysis: A grain of truth that leads to exaggeration. J. Nutr. 2006; 136: 1107–1113. doi:10.1093/jn/136.4.1107.
28. Schwalfenberg G.K.: The alkaline diet: Is there evidence that an alkaline pH diet benefits health? J. Environ. Public Health. 2012: 727630. http://dx.doi.org/10.1155/2012/727630.
29. Shaukat A., Levitt M.D., Taylor B.C. i wsp.: Systematic review: Effective management strategies for lactose intolerance. Ann. Intern. Med. 2010; 152: 797–803. doi:10.7326/0003-4819-152-12-201006150-00241.
30. Silverberg NB.: Whey protein precipitating moderate to severe acne flares in 5 teenaged athletes. Cutis. 2012; 90 (2): 70–72. doi.org/10.1159/000345102.
31. Simonart T.: Acne and whey protein supplementation among bodybuilders. Dermatology. 2013; 225 (3): 256–258. doi:10.1159/000345102.
32. Swallow D.M.: Genetics of lactase persistence and lactose intolerance. Ann. Rev. Genet. 2003; 37:197–219. doi:10.1146/annurev.genet.37.110801.143820.
33. Szepietowski J., Kapińska-Mrowiecka M., Kaszuba A. i wsp.: Trądzik zwyczajny: Patogeneza i leczenie. Konsensus Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego. Przegl. Dermatol. 2012; 99 (6): 649–673.
34. Turck D.: Cow's milk and goat's milk. World Rev. Nutr. Diet. 2013; 108: 56–62. doi:10.1159/000351485.
35. Vesa T.H., Marteau P., Korpela R.: Lactose intolerance. J. Am. Coll. Nutr. 2000; 19 (Suppl. S2): 165S–175S. doi:10.1080/07315724.2000.10718086.
36. Wadolowska L., Sobas K., Szczepanska J.W. i wsp.: Dairy products, dietary calcium and bone health: possibility of prevention of osteoporosis in women: the Polish experience. Nutrients 2013; 5 (7): 2684–707. doi:10.3390/nu5072684.
37. Weaver C.M., Plawecki K.L.: Dietary calcium: adequacy of a vegetarian diet. Am. J. Clin. Nutr. 1994; (5 Suppl):1238S–1241S.
38. Weaver C.M., Proulx W.R., Heaney R.: Choices for achieving adequate dietary calcium with a vegetarian diet. Am. J. Clin. Nutr. 1999; 70 (3): 543–548. doi:10.1093/ajcn/70.3.543s.
39. Więcek S., Woś H., Grzybowska-Chlebowczyk U.: Evaluation of diagnostic examinations of lactose intolerance in children. Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (2): 94–98. https://doi.org/10.5114/pg.2010.14037.
40. Williams R.S., Kozan P., Samocha-Bonet D.: The role of dietary acid load and mild metabolic acidosis in insulin resistance in humans. Biochimie. 2016; 124: 171–177. doi:10.1016/j.biochi.2015.09.012.
41. Wüthrich B., Schmid A., Walther B. i wsp.: Milk Consumption Does Not Lead to Mucus Production or Occurrence of Asthma. J. Am. Coll. Nutr. 2005; 24 (sup6): 547S–555S. doi.org/10.1080/07315724.2005.10719503.
42. Thiara G., Goldman R.D.: Milk consumption and mucus production in children with asthma. Can. Fam. Physician. 2012; 58 (2): 165–166.
43. Thorning T.K., Raben A., Tholstrup T. i wsp.: Milk and dairy products: good or bad for human health? An assessment of the totality of scientific evidence. Food Nutr. Res. 2016; 60 (1): 32527. doi:10.3402/fnr.v60.32527.
44. Zang J., Shen M., Du S. i wsp.: The association between dairy intake and breast cancer in western and Asian populations: A systematic review and meta-analysis. J. Breast Cancer 2015; 18 (4): 313–322. doi:10.4048/jbc.2015.18.4.313.

12.05.2021
Zobacz także
  • Nietolerancja laktozy w celiakii
  • Nietolerancja laktozy - dieta, zawartość laktozy w produktach mlecznych
Wybrane treści dla Ciebie
  • Alergia pokarmowa
  • Test tolerancji laktozy
  • Czy nietolerancja laktozy u dziecka jest przeciwwskazaniem do karmienia piersią?
  • Alergia pokarmowa u dzieci
  • Nietolerancja laktozy w celiakii
  • Nadwrażliwość na pokarmy
  • Laktoza – co to jest i jakie są objawy nietolerancji laktozy
  • Nietolerancja laktozy - dieta, zawartość laktozy w produktach mlecznych
  • Czy picie mleka wpływa na laktację?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta