Dieta Dukana, dieta Atkinsa, dieta niskowęglowodanowa. Czy należy je jednoznacznie pacjentowi odradzać? Jakie są badania na ten temat?

Fot. pixabay.com

Otyłość jest chorobą przewlekłą i dlatego jej leczenie jest długoterminowe i podobnie jak w przypadku cukrzycy lub zaburzeń lipidowych (podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL, podwyższone stężenie tri glicerydów) wymaga trwałej zmiany stylu żywienia. Stąd mówienie o „czasowej diecie” nie jest właściwe, podobnie jak nie byłoby właściwe zalecanie osobie chorej na cukrzycę stosowania diety cukrzycowej tylko przez jakiś czas. Jest oczywiste, że cukrzyca to choroba przewlekła, która wymaga stałego leczenia, nawet wówczas, gdy chory osiąga cele terapeutyczne. Podobnie jest z otyłością. Czy chory np. na cukrzycę próbowałby stosować dietę tylko przez 14 dni (jak w przypadku słynnej diety kopenhaskiej), miesiąc czy 3 miesiące, w celu wyleczenia się z choroby? Niestety, z leczeniem dietetycznym otyłości pacjenci eksperymentują, chcąc bardzo szybko zmniejszyć nadmierną masę ciała, a nie pamiętając, w jak długim czasie ona narastała.

W wytycznych postępowania w nadwadze i otyłości dla lekarzy POZ dotyczących osób dorosłych napisano: „Nadmiernie restrykcyjne i niezrównoważone pod względem zawartości mikro- i makroskładników diety nie powinny być stosowane, ponieważ są one nieefektywne, a przy dłuższym stosowaniu mogą być szkodliwe dla zdrowia”.

Diety wybiórcze

Spośród popularnych obecnie diet najbardziej niebezpieczne są diety wybiórcze, np.: dieta kopenhaska, kapuściana, mleczna, jajeczna, owsiana, ryżowa, jabłkowa, owocowa, bananowa, jogurtowa itp., zwłaszcza u osób, u których już wyjściowo występują niedobory witamin i minerałów i które stosują diety dłużej niż 2–3 tygodnie.

Większość tzw. diet odchudzających nie była oceniana w badaniach klinicznych lub okres obserwacji był zbyt krótki, nie dysponujemy zatem dobrej jakości dowodami naukowymi potrzebnymi do oceny skuteczności, odległych skutków oraz bezpieczeństwa stosowania tych diet w leczeniu otyłości. Trzeba jednak mieć na uwadze to, że są to diety wykluczające pewne produkty, których brak może doprowadzić do niedoboru określonych składników pokarmowych i wynikających z tego powikłań (ich rodzaj, konsekwencje oraz czas pojawienia się mogą być trudne do przewidzenia). Co do skuteczności tego rodzaju diet: warto odnotować powszechne doświadczenie wielu osób, które nawet jeśli obserwują przejściowy efekt zastosowania jednej z nich, po jej zakończeniu wracają do swoich dawnych nawyków żywieniowych. Często powoduje to przyrost masy ciała nawet większy niż to miało miejsce przed „odchudzaniem” (tzw. efekt jo-jo).

Diety niskowęglowodanowe

Dłuższym, 2-letnim badaniom poddano dietę niskowęglowodanową, dietę niskotłuszczową i dietę śródziemnomorską. Po 2 latach obserwacji u osób stosujących jedną z tych diet uzyskano podobne, umiarkowane zmniejszenie masy ciała (4,4 ą 6,0 kg vs 4,7 ą 6,5 kg), mniejsze efekty uzyskano przy stosowaniu diety niskotłuszczowej (2,9 ą 4,2 kg). Istotny wniosek z tego badania stanowiło to, że każdy rodzaj diety wpływał na zmniejszenie masy ciała, a skuteczność zależała od konsekwentnego jej przestrzegania oraz uzyskania ujemnego bilansu energetycznego.

Badano także wpływ na redukcję masy ciała tzw. diety Atkinsa (dieta niskowęglowodanowa). W porównaniu z grupą stosującą dietę niskotłuszczową zaobserwowano większą redukcję masy ciała i poprawę wskaźników metabolicznych po pierwszych 6 miesiącach terapii, natomiast różnice te nie były już istotne statystycznie po 12 miesiącach obserwacji.

W leczeniu otyłości ważna jest nie tylko redukcja tkanki tłuszczowej, ale również poprawa parametrów metabolicznych. W badaniach Fostera i wsp. porównano efekty diety niskowęglowodanowej i niskotłuszczowej po 12 i 24 miesiącach. Stwierdzono, że po 6 i 12 miesiącach redukcja masy ciała była podobna w obu grupach (po roku wynosiła 11%), a po 24 zmniejszyła się do 7% w odniesieniu do początkowej masy ciała. Różnice w stężeniach lipidów zauważalne były w 3. i 6. miesiącu diety (większa redukcja stężenia triglicerydów [TG] w przypadku diety niskowęglowodanowej oraz większa redukcja LDL-C u osób stosujących dietę niskotłuszczową), ale nie stwierdzano ich już w 12. i 24. miesiącu diety. Ponadto, w 12. miesiącu diety niskowęglowodanowej obserwowano mniejsze stężenie cholesterolu frakcji lipoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL-C). Natomiast już w 2. roku badania jedyna różnica w zakresie wpływu tych diet na lipidogram dotyczyła większego wzrostu stężenia cholesterolu frakcji lipoprotein o dużej gęstości (HDL-C) (o 23%) u osób stosujących dietę niskowęglowodanową. Badania te pokazują że nie powinno się oceniać jedynie krótkoterminowych efektów, które w tym wypadku mogłyby sugerować większą skuteczność leczenia otyłości i zaburzeń metabolicznych dietą niskowęglowodanową (np. Atkinsa). Poza tym diety niskowęglowodanowe są dietami niedoborowymi, ubogimi w błonnik pokarmowy, z małą podażą witamin (zwłaszcza grupy B), antyoksydantów, składników mineralnych (potas, wapń, magnez, miedź) oraz flawonoidów, dostarczają natomiast nadmierne ilości sodu, fosforu, żelaza i cynku. Poza tym są to diety ketogenne, co może powodować bóle głowy, zmęczenie, senność czy nudności.

Badania długoterminowe diet niskowęglowodanowych wykazały zwiększenie ryzyka rozwoju miażdżycy, chorób wątroby i nerek (przez nadmierne spożywanie białka), kamicy nerkowej, dny moczanowej i osteoporozy. W jednym z badań wykazano wzrost śmiertelności ze wszystkich przyczyn w populacji osób stosujących diety nieskowęglowodanowe.

W innym badaniu odnotowano z kolei wzrost śmiertelności w grupie osób stosujących dietę niskowęglowodanową opartą na tłuszczach zwierzęcych w porównaniu z pacjentami stosujących analogiczną dietę, jednak zawierającą tłuszcze roślinne. W przypadku tego badania wyników nie odnoszono do populacji ogólnej.

Dieta bogatobiałkowa (dieta Dukana)

Z kolei przy długotrwałym stosowaniu diety bogatobiałkowej (przykładem jest dieta Dukana) obserwowano toksyczne działanie ketozy na kości (uwalnianie wapnia z kości i ubytek masy kostnej prowadzące do osteopenii i osteoporozy). Poza tym dodatni bilans azotowy przy dużej podaży białka w diecie znacząco obciąża wątrobę i nerki, zwłaszcza u osób z zaburzeniami czynności wątroby i/lub nerek (u osób otyłych często występuje niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby i przewlekła choroba nerek). W następstwie metabolizmu nadmiaru puryn może się zwiększać stężenie kwasu moczowego. Uznano, że przewlekłe stosowanie diet niskowęglowodanowych, bogatobiałkowych może też zagrażać życiu. Badania prowadzone wśród 42 237 kobiet w wieku 30–49 lat (obserwacja 12-letnia) wskazują, że spożywanie diety bogatobiałkowej (z małą zawartością węglowodanów) łączyło się ze zwiększoną śmiertelnością z powodów sercowo-naczyniowych.

Kolejne badanie wykazało, iż niskowęglowodanowe diety o dużej zawartości białka, niezależnie od źródła węglowodanów lub białek, stosowane regularnie, są związane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób układu krążenia. Z tych powodów diet wysokobiałkowych nie należy zaliczyć do rekomendowanych pełnowartościowych diet redukcyjnych.

W ostatnim czasie wiele osób sięga po tzw. dietę paleo (wzorowaną na domniemanym modelu żywienia człowieka w epoce kamiennej). Jest to dieta bogatobiałkowa, niskowęglowodanowa, o dużej zawartości żelaza i retinolu, a małej zawartości łatwo przyswajalnego wapnia. Wstępne badania są co prawda obiecujące w kontekście leczenia otyłości i zaburzeń metabolicznych, ale są to badania krótkoterminowe i obejmujące małe grupy uczestników. Nie są znane odległe skutki stosowania tej diety.