Suplementy diety wspomagające odchudzanie

mgr Mateusz Durbas
dietetyk kliniczny i sportowy
www.mateuszdurbas.pl

Nadmierna masa ciała to najczęstszy problem, z jakim u swoich pacjentów zmagają się na co dzień osoby wykonujące zawód dietetyka. Według rezultatów przeprowadzonego w 2014 roku Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia (EHIS) osoby z nadwagą i osoby otyłe w naszym kraju stanowiły odpowiednio 36,6% oraz 16,7% populacji osób w wieku 15 lat i więcej, a zatem łącznie uzyskano wynik 53,3%. Był to wynik powyżej średniej dla 28 krajów Unii Europejskiej, wynoszącej 34,8% osób z nadwagą i 15,4% otyłych.


Fot. pixabay.com

W związku z rosnącą liczbą osób z nieprawidłową masą ciała, szczególnie z nadwagą i otyłych, wzrasta zainteresowanie rozmaitymi strategiami żywieniowymi, mającymi na celu zmniejszenie zapasów niechcianej tkanki tłuszczowej i poprawę kompozycji ciała. Jeden z bardzo popularnych sposobów na utratę masy ciała, z którego chętnie korzysta wciąż liczna grupa osób borykających się z nadmiarem kilogramów, stanowi stosowanie suplementów diety zawierających substancje o potencjalnym działaniu wspomagającym redukcję tkanki tłuszczowej i przyspieszającym procesy przemiany materii poprzez zwiększanie temperatury ciała oraz stymulację metabolizmu kwasów tłuszczowych.

Preparaty wspomagające zmniejszanie masy ciała można podzielić na przynajmniej kilka kategorii, wśród których wyróżnia się środki hamujące apetyt (tzw. blokery apetytu), wzmagające termogenezę (tzw. termogeniki), zawierające błonnik pokarmowy, l-karnitynę, CLA (inaczej sprzężony kwas linolowy) czy w końcu produkty zmniejszające wchłanianie węglowodanów i tłuszczów.

Warto się zatem zastanowić, czy tak szeroka oferta dostępnych w sprzedaży środków wspomagających odchudzanie znajduje naukowe uzasadnienie i potwierdzenie skuteczności. W dalszej części artykułu omówiono te właśnie kwestie.

Suplementy diety wspomagające odchudzanie

Rynek suplementów diety w Polsce nadal rozwija się dynamicznie i według Krajowej Rady Suplementów i Odżywek z roku na rok notuje wzrost rzędu 8%, a jego wartość w 2017 roku wyniosła 3,5 mld złotych. Z całą pewnością jest to następstwo zwiększającej się zamożności oraz świadomości naszego społeczeństwa dotyczącej żywienia, a co za tym idzie potrzeby uzupełniania niedoborów składników pokarmowych poprzez suplementację regularną, okazjonalną lub sezonową. Ponadto ma to związek z powszechnie panującą opinią, zgodnie z którą dostępna w sklepach żywność jest zbyt przetworzona i, co za tym idzie, pozbawiona wartościowych składników odżywczych. Warto także zwrócić uwagę na efektywność przedsięwzięć marketingowych podejmowanych przez producentów i/lub dystrybutorów suplementów diety, którzy z reguły silnie zachęcają potencjalnych klientów do zakupu konkretnego produktu bądź grupy produktów danej marki poprzez kreowanie nierzadko sztucznych potrzeb.

W Polsce obserwuje się ogromny popyt na suplementy diety – szczególnie wśród osób rekreacyjnie uprawiających sport – w celu redukcji zapasowej tkanki tłuszczowej, poprawy kondycji fizycznej i zdolności wysiłkowych, siły mięśni czy też zwiększenia beztłuszczowej masy ciała. Wyniki licznych badań przeprowadzonych w ciągu ostatnich kilku lat w naszym kraju wskazują, że zdecydowana większość osób stosuje obecnie lub stosowała w przeszłości preparaty wspomagające proces odchudzania. Na ogół do zakupu suplementu diety, przeznaczonego dla osób pragnących zmniejszyć swoją masę ciała, motywuje potencjalna możliwość uzyskania wyraźnego efektu w stosunkowo krótkim czasie. Zachęcająca jest także możliwość zintensyfikowania rezultatów osiąganych w sposób tradycyjny, a zatem poprzez odpowiednio zbilansowany program żywieniowy, charakteryzujący się ujemnym bilansem energetycznym, i regularną aktywność fizyczną nasilającą wydatkowanie energii.

Należy także dodać, że atrakcyjność rozmaitych preparatów wspomagających redukcję zapasowej tkanki tłuszczowej jest niewątpliwie związana z faktem, że zastosowanie danego preparatu nie wymaga podejmowania odważnych decyzji ogólnie związanych ze stylem życia, a więc zmiany sposobu odżywiania, podjęcia aktywności ruchowej, zwiększenia ilości snu i wypoczynku, wypracowania sposobu radzenia sobie z czynnikami stresogennymi, zadbania o relacje międzyludzkie itd.

Warto jednak stanowczo podkreślić, że trudno o bardziej skuteczną metodę zachowania prawidłowej masy ciała i dobrej kondycji psychofizycznej oraz profilaktykę licznych chorób dietozależnych niż dbałość o swoje zdrowie poprzez nieustanne kształtowanie trwałych, prozdrowotnych postaw i zachowań.

Przegląd najpopularniejszych substancji aktywnych dostępnych w preparatach wspierających proces odchudzania

Lista związków, które powszechnie wykorzystywane są przez producentów suplementów diety w oferowanych przez nich na rynku produktach, jest bardzo długa. W poniżej zamieszczonej tabeli znajduje się wykaz substancji aktywnych, które zasadniczo stanowią istotny element receptur preparatów wspierających proces redukcji tkanki tłuszczowej.

Nazwa substancji Skuteczność działania w świetle dowodów naukowych
Kofeina W pewnych okolicznościach kofeina może zwiększać wydatek energetyczny (np. w spoczynku) lub utlenianie lipidów (w spoczynku i podczas ćwiczeń o małej intensywności), lecz efekty te są mniej oczywiste podczas wysiłków o umiarkowanej i wysokiej intensywności. Kofeina sama w sobie nie jest skuteczna w zmniejszaniu masy ciała, a jeśli stymuluje ona metabolizm tłuszczów, to efekty z reguły są niewielkie (do 20%).
Chrom Nie dowiedziono, że chrom wpływa na zmniejszenie tkanki tłuszczowej i korzystną rekompozycję sylwetki. Trzeba też pamiętać o negatywnych skutkach zdrowotnych stosowania suplementów diety zawierających chrom i zachować ostrożność.
Fukoksantyna Dane są obiecujące, konieczne są jednak kolejne badania, by potwierdzić skuteczność działania fukoksantyny w redukcji masy ciała.
Ekstrakt z zielonej herbaty (w tym EGCG) Zielona herbata w niewielkim stopniu wpływa na przyspieszenie metabolizmu tłuszczu w spoczynku oraz podczas ćwiczeń, zatem – podobnie jak kofeina – może nieznacznie oddziaływać na proces utraty tkanki tłuszczowej.
Tauryna Brak przekonujących dowodów na to, że tauryna stymuluje lipolizę tkanki tłuszczowej. Uzasadnione jest przeprowadzenie dalszych badań nad jej rolą w tym procesie.
CLA (sprzężony kwas linolowy) Brak wystarczających dowodów, aby definitywnie potwierdzić korzystny wpływ CLA na redukcję masy ciała oraz bezpieczeństwo długotrwałego stosowania tej substancji.
Forskolina (pokrzywa indyjska) Doniesienia są obiecujące, natomiast obecnie istnieje tylko jedno badanie z udziałem ludzi dotyczące tej substancji. Potrzeba zatem większej liczby dobrze zaprojektowanych badań, aby móc rekomendować forskolinę jako środek stymulujący lipolizę tkanki tłuszczowej.
L-karnityna Wydaje się, że zwiększenie stężenia karnityny w mięśniach może spowodować niewielką poprawę oksydacji kwasów tłuszczowych w odległej perspektywie. Nie ma wystarczających dowodów, aby zalecać karnitynę w celu utraty masy ciała lub zwiększenia utleniania lipidów.
Kapsaicyna (pieprz cayenne) Uzyskano obiecujące dane, które wymagają potwierdzenia efektywności kapsaicyny jako środka wspomagającego proces odchudzania w kolejnych długoterminowych badaniach z randomizacją. Konieczna jest również weryfikacja bezpieczeństwa związanego z regularną i długotrwałą suplementacją tym związkiem.
Piperyna (ekstrakt z pieprzu czarnego) Brak dowodów naukowych potwierdzających skuteczność działania piperyny na tym obszarze.
Kwas hydroksycytrynowy (HCA; ekstrakt z owoców Garcinia cambogia) Ograniczone dane. HCA może powodować krótkotrwałą utratę masy ciała, lecz wielkość efektu jest niewielka, a jego znaczenie kliniczne w przypadku osób z nadwagą lub otyłością wydaje się wątpliwa.
Chitosan Ograniczone dane. Skuteczność chitosanu wydaje się nieznaczna we wspomaganiu utraty masy ciała. Należy unikać tej substancji w przypadku alergii na skorupiaki.
Kwas chlorogenowy (ekstrakt z zielonej kawy) Efektywność suplementacji ekstraktem z zielonej kawy jest niewielka. Wymagane są kolejne badania o dłuższym czasie trwania w celu oceny dalszej skuteczności i bezpieczeństwa zastosowania związku jako suplementu przeznaczonego dla osób z nadmierną masą ciała.
Ekstrakt z gorzkiej pomarańczy (Citrus aurantium) Ograniczone dane. Istnieje potrzeba przeprowadzenia kolejnych, dobrze zaprojektowanych, długoterminowych badań, aby ocenić skuteczność i bezpieczeństwo zastosowania tego związku u ludzi.

Zapamiętaj

W przypadku zdecydowanej większości omówionych powyżej substancji, które stanowią istotny element składu wielu popularnie stosowanych suplementów diety wspomagających odchudzanie, brakuje wystarczających rzetelnych dowodów naukowych, aby móc je zalecać jako skuteczne narzędzie do utraty i kontroli masy ciała u osób z nadwagą i otyłych.
Jedynie kofeina i ekstrakt z zielonej herbaty rzeczywiście mogą poprawiać metabolizm kwasów tłuszczowych, jednakże rezultaty ich stosowania u ludzi są na ogół niewielkie i bardziej wyraźne u osób, które na co dzień nie spożywają kawy, herbaty oraz innych napojów zawierających kofeinę.

Z całą pewnością liczba dostępnych na rynku suplementów diety wspomagających redukcję zapasowej tkanki tłuszczowej zwiększa się dynamicznie z roku na rok, a liczba dowodów naukowych uzasadniających możliwość bądź potrzebę ich zastosowania wzrasta zdecydowanie wolniej, dlatego warto zachować ostrożność w sięganiu po tego typu rozwiązania. Co więcej, stosowanie niektórych preparatów odchudzających może prowadzić do pojawienia się niepożądanych skutków ubocznych – chociażby nudności, wymiotów, bólów brzucha czy też w skrajnych sytuacjach uszkodzenia wątroby.

Od czego zależy skuteczność diety redukcyjnej?

Rosnący na świecie odsetek osób z nadwagą oraz otyłych sprawia, że popularne wśród osób borykających się na co dzień z nadmierną masą ciała i towarzyszącymi jej objawami staje się poszukiwanie skutecznego rozwiązania, które pozwoli rozwiązać ich problemy w bardzo krótkim czasie. Trudno jednak znaleźć „magiczną pigułkę” czy „cudowny sposób” na szybką utratę zapasowej tkanki tłuszczowej. O tym przekonało się wielu ludzi, którzy mają za sobą szereg doświadczeń z rozmaitymi dietami, ćwiczeniami, preparatami czy specjalnymi zabiegami, które w praktyce okazały się mniej lub bardziej skuteczne.

Specjaliści z dziedziny dietetyki, którzy zajmują się każdego dnia racjonalną edukacją żywieniową swoich pacjentów, wykorzystują w swojej praktyce nadal najskuteczniejsze narzędzie w walce z nadwagą i otyłością, tzn. plan żywieniowy oparty na koncepcji ujemnego bilansu energetycznego. Niewątpliwie, aby uzyskać znaczną i zarazem bezpieczną utratę masy ciała, należy zachować deficyt energetyczny, pamiętając jednak, że minimalna dzienna podaż energii u kobiet wynosi 1200 kcal, a u mężczyzn 1500 kcal. Ponadto w interwencji żywieniowej, mającej na celu redukcję zapasowej tkanki tłuszczowej, istotne jest również ograniczenie spożycia tłuszczu do maksymalnie 30% całkowitego dziennego poboru energii oraz zwiększenie podaży błonnika pokarmowego.

Kolejny bardzo ważny element racjonalnego, zdrowego i efektywnego programu odchudzającego stanowi regularna aktywność fizyczna (co najmniej 150 minut tygodniowo), która nasila wydatkowanie energii i pozwala utrzymać odpowiedni deficyt kaloryczny, co prowadzi do sukcesywnego oraz konsekwentnego zmniejszania się masy ciała.

Rola odpowiedniej strategii żywieniowej i regularnie podejmowanego wysiłku fizycznego jest zatem kluczowa, warto jednak podkreślić, że samokontrola i inne techniki behawioralne stanowią zasadniczy czynnik zarówno kompleksowego, skutecznego podejścia do procesu odchudzania, jak i utrzymania satysfakcjonującej, należnej masy ciała, co znajduje potwierdzenie w wielu dowodach naukowych. Ogólnie rzecz biorąc, utratę masy ciała można uzyskać poprzez stosowanie rozmaitych modeli żywieniowych, które opierają się w głównej mierze na deficycie energetycznym, i trudno wskazać sposób żywienia optymalny dla każdego, ponieważ istotną rolę odgrywają w tej sytuacji indywidualne preferencje. Należy więc ustalić taki sposób odżywiania, który będzie możliwy do realizacji przez bardzo długi czas.

Kiedy może być potrzebna dodatkowa suplementacja diety?

Suplementy diety wspomagające proces redukcji masy ciała są najczęściej stosowane w celu:

  • dostarczenia składników odżywczych, które występują w niewystarczającej ilości, szczególnie w dietach o wyraźnie obniżonej kaloryczności,
  • wykorzystania potencjalnych korzyści substancji aktywnych znajdujących się w preparacie w stymulowaniu postępu utraty tkanki tłuszczowej.

Istotny cel planowania każdego programu żywieniowego, nie tylko diety redukcyjnej, stanowi realizacja indywidualnego zapotrzebowania organizmu na poszczególne składniki odżywcze, czyli białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, składniki mineralne oraz wodę.

Ważne, aby całkowite dzienne spożycie składników odżywczych zarówno z pożywienia, jak i przyjmowanych suplementów diety zaspokajało zapotrzebowanie na makro- i mikroskładniki diety określone w obowiązujących normach żywienia dla populacji Polski, bez nadmiernego ich przekraczania. Jedynie w sytuacji, kiedy ilość składników odżywczych dostarczanych z pokarmów w diecie redukcyjnej nie realizuje zapotrzebowania organizmu na konkretne mikroskładniki, pomocne mogą się okazać preparaty zawierające pojedynczy związek lub kombinację składników, np. preparaty witaminowo-mineralne.

Dobry przykład to witamina D, której deficyt wydaje się istotnym problemem zdrowotnym w wielu krajach, w tym w Polsce. Z tego względu w oficjalnych wytycznych dotyczących suplementacji rekomenduje się jej przyjmowanie w okresie od września do końca kwietnia w postaci wysokiej jakości preparatu farmaceutycznego w dawce dla dorosłych 800–2000 IU, w zależności od masy ciała i spożycia w diecie. Należy jednak podkreślić, że każdorazowa suplementacja diety w celu uzupełnienia ewentualnych niedoborów powinna być konsultowana z kompetentnym w tym zakresie dietetykiem oraz lekarzem prowadzącym.

Nie ma natomiast uzasadnienia naukowego dla wykorzystania suplementów diety wspomagających odchudzanie, ponieważ dowody na ich skuteczność są obecnie niejednoznaczne i definitywnie niewystarczające dla sformułowania jakichkolwiek zaleceń. Ponadto dla wielu substancji powszechnie znajdujących się w składzie takich preparatów wymagane jest przeprowadzenie kolejnych dobrze zaprojektowanych badań w celu potwierdzenia ich bezpieczeństwa w sytuacji długotrwałej suplementacji.

Wnioski

  1. Pomimo szerokiej oferty suplementów diety wspierających proces redukcji tkanki tłuszczowej nadal brakuje wystarczającej liczby rzetelnych dowodów naukowych, aby można je było zalecać jako skuteczne narzędzie utraty i kontroli masy ciała u osób z nadwagą i otyłych.
  2. Wysokiej jakości preparaty zawierające pojedynczy związek lub kombinację składników są pomocne jedynie wówczas, gdy ilość składników odżywczych dostarczanych z pokarmów w diecie redukcyjnej nie realizuje zapotrzebowania organizmu na konkretne makro- i mikroskładniki, określonego w obowiązujących normach i wytycznych.
  3. Odpowiednia strategia żywieniowa bazująca na deficycie energetycznym i zwiększonej podaży błonnika pokarmowego, regularnie podejmowany wysiłek fizyczny (co najmniej 150 minut tygodniowo) oraz samokontrola i inne techniki behawioralne to kluczowe elementy kompleksowego, skutecznego podejścia do procesu odchudzania i utrzymania satysfakcjonującej, należnej masy ciała, które znajdują poparcie w dowodach naukowych.
Mateusz Durbas
Magister dietetyki o specjalności dietetyka kliniczna, szkoleniowiec, autor setek artykułów na temat żywienia i suplementacji w branżowych czasopismach oraz chętnie odwiedzanych przez entuzjastów zdrowego stylu życia portalach internetowych. Pasjonuje się szczególnie dietetyką kliniczną i sportową.
Współpracuje na co dzień ze swoimi podopiecznymi w poradni dietetycznej zlokalizowanej w śródmieściu Krakowa, jak również regularnie prowadzi konsultacje żywieniowe w formie online.
Otwarty umysł, który uwielbia zgłębiać wiedzę z dziedziny żywienia, medycyny i psychologii.
Miłośnik modelu diety śródziemnomorskiej, ćwiczeń siłowych, gimnastycznych i stretchingowych, leśnych wędrówek oraz trekkingu górskiego. Codziennie praktykuje trening uważności i metody terapii poznawczej, ponieważ ma świadomość, że ćwiczyć warto nie tylko ciało, lecz również umysł.

Piśmiennictwo

1. Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r., GUS, Warszawa 2016.
2. NCD-RisC.: Worldwide trends in body-mass index, underweight, overweight, and obesity from 1975 to 2016: a pooled analysis of 2416 population-based measurement studies in 128•9 million children, adolescents, and adults. Lancet, 2017; 16: 390 (10113): 2627–2642. doi: 10.1016/S0140-6736(17)32129-3.
3. Cichocka I., Krupa J.: The preferences in selecting dietary supplements used in slimming. Pol. J. Public Health, 2016; 126 (4): 170–174. doi.org/10.1515/pjph-2016-0035.
4. Jeukendrup A.E., Randell R.: Fat burners: nutrition supplements that increase fat metabolism. Obes Rev. 2011 Oct;12(10):841-51. doi: 10.1111/j.1467-789X.2011.00908.x.
5. Falcone P.H., Tai C.Y., Carson L.R. i wsp.: Subcutaneous and Segmental Fat Loss with and without Supportive Supplements in Conjunction with a Low-Calorie High Protein Diet in Healthy Women. PLoS One, 2015; 10 (4): e0123854. doi:10.1371/journal.pone.0123854.
6. Campbell B.I., Colguhoun R.J., Zito G. i wsp.: The effects of a fat loss supplement on resting metabolic rate and hemodynamic variables in resistance trained males: a randomized, double-blind, placebo-controlled, cross-over trial. J. Int. Soc. Sports Nutr., 2016; 13: 14. doi: 10.1186/s12970-016-0125-z.
7. Dyck D.J.: Dietary fat intake, supplements, and weight loss. Can. J. Appl. Physiol., 2000; 25 (6): 495–523. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11187927.
8. Vogel R.M., Joy J.M., Falcone P.H. i wsp.: Consuming a multi-ingredient thermogenic supplement for 28 days is apparently safe in healthy adults. Food Nutr. Res., 2015; 59: 10.3402/fnr.v59.27999. doi: 10.3402/fnr.v59.27999.
9. Egras A.M., Hamilton W.R., Lenz T.L. i wsp.: An Evidence-Based Review of Fat Modifying Supplemental Weight Loss Products. J. Obes., 2011; 2011: 297315. doi:10.1155/2011/297315.
10. Ansari R.M., Omar N.S.: Weight Loss Supplements: Boon or Bane? Malays J. Med. Sci., 2017; 24 (3): 1–4. doi: 10.21315/mjms2017.24.3.1.
11. Lee J., Li Y., Li C. i wsp.: Natural products and body weight control. N. Am. J. Med. Sci., 2011; 3 (1): 13–19. doi: 10.4297/najms.2011.313.
12. Manore M.M.: Dietary supplements for improving body composition and reducing body weight: where is the evidence? Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2012; 22 (2): 139–154. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22465867.
13. Soeliman F.A., Azadbakht L.: Weight loss maintenance: A review on dietary related strategies. J. Res. Med. Sci., 2014; 19 (3): 268–275. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4061651/.
14. Ramage S., Farmer A., Eccles K.A. i wsp.: Healthy strategies for successful weight loss and weight maintenance: a systematic review. Appl. Physiol. Nutr. Metab., 2014; 39 (1): 1–20. doi: 10.1139/apnm-2013-0026.
15. Johansson K., Neovius M., Hemmingsson E.: Effects of anti-obesity drugs, diet, and exercise on weight-loss maintenance after a very-low-calorie diet or low-calorie diet: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Am. J. Clin. Nutr., 2014; 99 (1): 14–23. doi: 10.3945/ajcn.113.070052.
16. Zheng E.X., Navarro V.J.: Liver Injury from Herbal, Dietary, and Weight Loss Supplements: a Review. J. Clin. Transl. Hepatol., 2015 28; 3 (2): 93–98. doi:10.14218/JCTH.2015.00006.
17. Graham T.E., Battram D.S., Dela F. i wsp.: Does caffeine alter muscle carbohydrate and fat metabolism during exercise? Appl. Physiol. Nutr. Metab., 2008; 33 (6): 1311–1318. doi:10.1139/H08-129.
18. Del Vecchio F.B., Coswig V.S., Galliano L.M.: Comment on 'The effect of (l-carnitine on weight loss in adults: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials'. Obes. Rev., 2017; 18 (2): 277–278. doi: 10.1111/obr.12488.
19. Godard M.P., Johnson B.A., Richmond S.R.: Body composition and hormonal adaptations associated with forskolin consumption in overweight and obese men. Obes. Res., 2005; 13 (8): 1335–1343. doi: 10.1038/oby.2005.162.
20. Whiting S., Derbyshire E.J., Tiwari B.: Could capsaicinoids help to support weight management? A systematic review and meta-analysis of energy intake data. Appetite, 2014; 73: 183–188. doi: 10.1016/j.appet.2013.11.005.
21. Tremblay A., Arguin H., Panahi S.: Capsaicinoids: a spicy solution to the management of obesity? Int. J. Obes. (Lond), 2016; 40 (8): 1198–1204. doi: 10.1038/ijo.2015.253.
22. Onakpoya I., Hung S.K., Perry R. i wsp.: The Use of Garcinia Extract (Hydroxycitric Acid) as a Weight loss Supplement: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomised Clinical Trials. J. Obes., 2011; 2011: 509038. doi:10.1155/2011/509038.
23. Esteghamati A., Mazaheri T., Rad M.V. i wsp.: Complementary and Alternative Medicine for the Treatment of Obesity: A Critical Review. Int. J. Endocrinol. Metab., 2015; 13 (2): e19678. doi: 10.5812/ijem.19678.
24. Onakpoya I., Terry R., Ernst E.: The Use of Green Coffee Extract as a Weight Loss Supplement: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomised Clinical Trials. Gastroenterol. Res. Pract. 2011; 2011: 382852. doi: 10.1155/2011/382852.
25. Stohs S., Preuss H.G., Shara M.: A Review of the Human Clinical Studies Involving Citrus aurantium (Bitter Orange) Extract and its Primary Protoalkaloid p-Synephrine. Int. J. Med. Sci. 2012; 9 (7): 527–538. doi: 10.7150/ijms.4446.
26. Jurgens T.M., Whelan A.M., Killian L. i wsp.: Green tea for weight loss and weight maintenance in overweight or obese adults. Cochrane Database Syst Rev. 2012 Dec 12;12:CD008650. doi: 10.1002/14651858.CD008650.pub2.
27. Clifton P.: Assessing the evidence for weight loss strategies in people with and without type 2 diabetes. World J. Diabetes. 2017; 8 (10): 440–454. doi:10.4239/wjd.v8.i10.440.
28. Dwyer J.T., Allison D.B., Coates P.M.: Dietary supplements in weight reduction. J. Am. Diet Assoc., 2005;105 (5 Suppl. 1): S80-6. doi: 10.1016/j.jada.2005.02.028.
29. Rusińska A., Płudowski P., Walczak M. i wsp.: Vitamin D Supplementation Guidelines for General Population and Groups at Risk of Vitamin D Deficiency in Poland—Recommendations of the Polish Society of Pediatric Endocrinology and Diabetes and the Expert Panel With Participation of National Specialist Consultants and Representatives of Scientific Societies—2018 Update. Front. Endocrinol., 2018. https://doi.org/10.3389/fendo.2018.00246.
03.02.2022
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta