Apteczne preparaty z błonnikiem

Według definicji opracowanej przez Kodeks Żywnościowy (Codex Alimentarius) błonnik pokarmowy to niejednorodna frakcja, którą stanowią jadalne składniki tkanek roślinnych i zwierzęcych nieulegające hydrolizie pod wpływem działania enzymów znajdujących się w przewodzie pokarmowym człowieka. Zgodnie z tą definicją do błonnika można zaliczyć bardzo liczną, niejednorodną chemicznie grupę substancji, takich jak polisacharydy nieskrobiowe i związki niepolisacharydowe (ligniny), a nawet produkty pochodzenia zwierzęcego, jak np. chitozan – polisacharyd, pochodna chityny – który występuje w pancerzykach skorupiaków i nie ulega strawieniu przez człowieka.

Błonnik rozpuszczalny i nierozpuszczalny w wodzie

Biorąc pod uwagę rozpuszczalność wymienionych związków w wodzie, wyróżnia się dwie frakcje błonnika: rozpuszczalną w wodzie (pektyny, alginiany, karageny, część hemiceluloz, agar, gumy oraz śluzy roślinne) oraz nierozpuszczalną (ligniny, większość hemiceluloz, celuloza). Ponieważ definicja błonnika jest bardzo szeroka, w preparatach z błonnikiem mogą się znaleźć różne substancje pochodzące z wielu roślin, a także zwierząt.

Błonnik pokarmowy oraz błonnik suplementarny

Według innej definicji można wyróżnić błonnik pokarmowy (dietary fiber) oraz błonnik suplementarny (functional/added fiber). Do błonnika pokarmowego zalicza się nieuszkodzone węglowodany i ligniny pochodzenia roślinnego, które nie ulegają strawieniu i wchłonięciu w przewodzie pokarmowym człowieka. Drugą grupę stanowią węglowodany wyizolowane z produktów naturalnych, węglowodany naturalne zmodyfikowane, a nawet wytworzone całkowicie syntetycznie, oraz substancje pochodzenia zwierzęcego, które również nie ulegają strawieniu i wchłonięciu w przewodzie pokarmowym, ale korzystnie wpływają na zdrowie i jakość życia człowieka.

Termin błonnik całkowity (total fiber) obejmuje obie postaci – błonnik pokarmowy i suplementarny. Taki podział błonnika opiera się głównie na identyfikacji źródła jego pochodzenia w diecie, jednak jednoznaczne stwierdzenie, czy w danym preparacie znajduje się błonnik pokarmowy, czy suplementarny jest mało prawdopodobne. Istnieją jednak odpowiednie metody analityczne umożliwiające oznaczenie zawartości błonnika całkowitego w produkcie spożywczym, tak więc podawane normy spożycia błonnika odnoszą się do tej zawartości.

Polisacharydy nieskrobiowe i skrobia oporna na trawienie

Ważnym składnikiem włókna roślinnego są również polisacharydy nieskrobiowe oraz skrobia oporna na trawienie, nieulegająca wchłanianiu w jelicie cienkim. Okazuje się, że trawienie skrobi w jelicie cienkim człowieka przebiega w sposób zróżnicowany. Można więc wyróżnić: frakcję skrobi szybko trawioną, wolno trawioną oraz taką, która nie ulega strawieniu w jelicie cienkim. Tę ostatnią, niepodlegającą rozkładowi enzymatycznemu w jelicie cienkim człowieka i przedostającą się do jelita grubego, nazwano skrobią oporną. Pełni ona funkcje prebiotyczne, to znaczy sprzyja rozwojowi dobroczynnych dla organizmu człowieka bakterii probiotycznych.

Fruktooligosacharydy i galaktooligosacharydy

Szczególny rodzaj błonnika pokarmowego stanowią fruktooligosacharydy (FOS). Są to związki złożone z paru cząsteczek cukru prostego fruktozy, naturalnie występujące w takich produktach, jak: cebula, czosnek, buraki cukrowe, szparagi, pory, pszenica, banany czy ziemniaki.

Inny rodzaj, galaktooligosacharydy (GOS), zbudowane z kilku cząsteczek galaktozy, stanowią naturalny składnik mleka i występują w warzywach strączkowych. Zarówno FOS, jak i GOS wraz z inuliną, polisacharydem składającym się z cząsteczki glukozy i łańcucha cząsteczek fruktozy, naturalnie pozyskiwanym z korzeni cykorii podróżnik (Cichorium intybus) i bulw słonecznika bulwiastego, czyli topinambura (Helianthus tuberosus), zaliczane są, podobnie jak skrobia oporna, do frakcji błonnika pełniącego funkcje prebiotyczne i często można je znaleźć w preparatach zwiększających odporność człowieka.

Klasyfikacja preparatów aptecznych zawierających błonnik pokarmowy

Preparaty zawierające błonnik można klasyfikować jako suplementy diety, żywność wzbogacaną w błonnik lub środek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Producent danego preparatu może zadeklarować, że jest on źródłem błonnika pokarmowego, jeśli środek spożywczy zawiera przynajmniej 3 g błonnika na 100 gramów preparatu lub przynajmniej 1,5 g błonnika na każde 100 kcal uzyskanych po jego spożyciu.

Natomiast oświadczenie, że środek spożywczy ma wysoką zawartość błonnika pokarmowego oraz każde oświadczenie, które konsument może tak zrozumieć, jest dozwolone tylko wówczas, gdy produkt zawiera przynajmniej 6 g błonnika na każde 100 g produktu lub przynajmniej 3 g błonnika na każde 100 kcal uzyskanych po jego spożyciu.

Oświadczenie, że zawartość błonnika w jakimś preparacie została zwiększona, oznacza, że produkt spełnia warunki dla "źródła błonnika", a zwiększenie jego zawartości wynosi co najmniej 30% w porównaniu z podobnym produktem i ilością błonnika, która w nim występuje.

Błonnik jako składnik preparatów aptecznych

Nie są dostępne preparaty zawierające tylko błonnik i zarejestrowane jako lek. Wprawdzie błonnik może być składnikiem leku, ale zazwyczaj stanowi dodatek do substancji czynnej o działaniu przeczyszczającym. Najczęściej są to leki zawierające składniki uzyskane z kruszyny pospolitej (Frangula alnus), należące do antrazwiązków (czyli związków, które po doustnym podaniu mają działanie przeczyszczające), lub glikozydy antracenowe pozyskane ze strączyńca (Cassia senna) – z jego liści (Sennae folium) albo owoców (Sennae fructus). W Polsce zarejestrowany jest dostępny bez recepty, w postaci proszku lub granulatu, lek roślinny zawierający: łupinę nasienną babki jajowatej (Plantaginis ovatae seminis tegumentum), nasienie babki jajowatej (Plantaginis ovatae semen) i owoc senesu (Sennae fructus angustifoliae).

W polskich aptekach oferowane są liczne preparaty zawierające błonnik. Można je pogrupować w zależności od pochodzenia błonnika, to znaczy według tego, z jakiej rośliny został uzyskany; i tak występuje: błonnik akacjowy, ananasowy, arnikowy, aroniowy, cytrusowy, gryczany, jabłkowy, kakaowy, lniany, owsiany, sojowy, śliwkowy, żurawinowy, żytni, a także pozyskany z buraka cukrowego, czarnej porzeczki, gorzkiej pomarańczy, kaktusa (łodyga opuncji), babki płesznik, marchewki, melisy, ogórka kiszonego, palmy sabałowej, pszenicy i innych roślin.

Niezwykle różnorodna może być także postać preparatu zawierającego błonnik. Dostępne są preparaty w postaci granulatu, batony, kostki do żucia, kapsułki, same nasiona i łuski, łupiny nasion, pastylki, proszki, soki, tabletki, ziarna / ziarna mielone.

Preparaty zawierające błonnik można również podzielić ze względu na smak, na przykład cytrynowy, cynamonowy, bananowy, jabłkowy, kakaowy, malinowy, truskawkowy, a nawet waniliowy. Wybór jest olbrzymi, producenci preparatów z błonnikiem starają się zadowolić różnorodne gusta i sprawić, żeby były one jak najsmaczniejsze.

Czym się kierować, kupując preparat z błonnikiem

Bardzo ważny element przy wyborze odpowiedniego preparatu z błonnikiem stanowi jego ilość w kapsułce czy tabletce oraz informacje, ile należy dziennie spożyć błonnika w postaci proszku lub granulatu. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że zgodnie z zaleceniami żywieniowców i dietetyków błonnik powinien być dostarczany do codziennej diety głównie z naturalnych źródeł (z produktami spożywczymi i potrawami).

Według danych Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (European Food Safety Authority – EFSA) dotyczących wartości referencyjnych dla składników pokarmowych dzienne spożycie błonnika pokarmowego w ilości 25 gramów umożliwia prawidłową pracę jelit u zdrowych osób dorosłych. U dorosłych z takimi problemami, jak zbyt duże stężenie cholesterolu, cukrzyca, otyłość zaleca się 30–40 gramów błonnika dziennie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) dorosły człowiek powinien przyjmować 30–40 g błonnika na dobę, natomiast Brytyjska Fundacja na rzecz Żywienia (British Nutrition Foundation) rekomenduje dla zdrowych dorosłych minimalne spożycie przynajmniej 18 g błonnika dziennie.

W przypadku dzieci ilość błonnika wylicza się według następującej reguły zaproponowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Dietetyki (American Dietetic Association – ADA): dzienne spożycie błonnika w gramach równa się wiek dziecka w latach plus 5 gramów błonnika (np. 4-latki powinny spożywać 9 g błonnika dziennie – 4+5=9).

W preparatach dostępnych w Polsce ilość błonnika jest bardzo zróżnicowana. Informacje na ten temat są umieszczone na etykiecie preparatu zawierającego błonnik. Na przykład: opakowanie zawiera 150 sztuk tabletek, zalecane stosowanie 2–6 tabletek dziennie, dopuszcza się spożycie jednorazowe do 12 tabletek dziennie. I dalej: jedna tabletka zawiera 0,46 grama błonnika, czyli spożycie 12 tabletek dostarczy około 5 gramów błonnika. W innym preparacie z błonnikiem w jednej tabletce znajduje się kompleks błonnika roślinnego (błonnik owsiany, otręby owsiane, otręby pszenne, otręby ryżowe, otręby jęczmienne, otręby kukurydziane, guma guar i ksantan) w ilości 0,75 gramów, producent zaleca stosowanie 1–4 tabletek dziennie, czyli taka ilość dostarcza do organizmu 3 gramy błonnika.

Do preparatów sypkich zazwyczaj dołączona jest miarka, którą odmierza się porcję albo ilość błonnika, jaką zaleca się spożyć. Przykładowo w przypadku preparatu zawierającego łupinę nasienną babki jajowatej (Plantaginis ovatae seminis tegumentum) i nasiona babki jajowatej (Plantaginis ovatae semen) w postaci proszku zalecaną ilość preparatu należy odmierzyć za pomocą dołączonej miarki, która mieści ok. 3 gramów preparatu, czyli 3 gramy błonnika, a zalecana dawka dzienna wynosi 3 miarki, czyli 9 gramów błonnika.

Woda niezbędna do wyzwolenia funkcji błonnika pokarmowego

Jest to niezwykle ważne, gdyż błonnik pęcznieje w przewodzie pokarmowym i w przypadku braku dostatecznej ilości wody może tworzyć zbitą strukturę, która utknie w świetle jelita, co spowoduje jego niedrożność. Często na opakowaniu preparatów z błonnikiem producent podaje, jaką ilością wody należy popić zalecaną ilość błonnika zarówno w przypadku sypkiej, jak i stałej postaci suplementu diety. Na przykład: porcję preparatu odmierzoną za pomocą miarki (3 gramy) należy popić przynajmniej 3 szklanki wody; jeśli odmierzoną ilość dosypuje się do jogurtów, kefirów, płatków śniadaniowych, należy taki produkt popić obficie wodą. Według innych zaleceń podczas suplementacji błonnika należy dziennie wypijać przynajmniej 2 litry wody.

Rodzaje aptecznych preparatów z błonnikiem pokarmowym

Wyróżnia się preparaty proste, zawierające jedynie różne rodzaje błonnika, oraz złożone, zawierające dodatkowe składniki, które wspomagają działanie błonnika w poszczególnych wskazaniach do jego stosowania. Są to preparaty:

• wpływające na prawidłowe funkcjonowanie przewodu pokarmowego, zawierające oprócz błonnika także żywe kultury bakterii (probiotyki)
• wspomagające odchudzanie z dodatkiem karnityny, ananasa, CLA lub chromu
• regulujące metabolizm z dodatkiem witamin i składników mineralnych (witaminy A, C, E, witaminy z grupy B, a także magnez, cynk, chrom).

Błonnik stanowi również ważny składnik preparatów określanych jako formuła cardio, wspomagających pracę jelit oraz funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, lub formuła hepato, które nie tylko poprawiają stan jelit, lecz także korzystnie wpływają na stan i funkcjonowanie wątroby.

Przykładowy skład preparatu z błonnikiem formuła cardio obejmuje: łupinę nasienną babki jajowatej (Plantago ovata), inulinę z cykorii (Cichorium intybus), mielone nasiona kozieradki (Trigonella foenum-graecum), ekstrakt z karczocha zwyczajnego (Cynara scolymus), ekstrakt z ostrokrzewu paragwajskiego (Ilex paraguariensis), ekstrakt z pestek grejpfruta (Citrus paradisi), ekstrakt z czosnku (Allium sativum), premiks witaminowy (octan DL-alfa-tokoferylu, kwas L-askorbinowy, monoazotan tiaminy, ryboflawinę, amid kwasu nikotynowego, D-pantotenian wapnia, chlorowodorek pirydoksyny, kwas pteroilomonoglutaminowy, cyjanokobalamina, D-biotyna) oraz bakterie z rodzaju: Lactobacillus casei, Lactobacillus rhamnosus, Streptococcus thermophilus, Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium longum, Bifidobacterium breve, Lactobacillus bulgaricus. Skład takiego preparatu uzupełniają liczne składniki, które mają wspomóc pracę serca i zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.

Natomiast skład preparatów formuła hepato obejmuje: łupinę nasienną babki jajowatej (Plantago ovata), inulinę z cykorii (Cichorium intybus), ekstrakt z zielonego jęczmienia (Hordeum) gluten, ekstrakt z pestek grejpfruta (Citrus paradisi), ekstrakt z czosnku (Allium sativum), ekstrakt z kurkumy (Curcuma longa) standaryzowany na 25% kurkuminy, dwuwinian choliny oraz bakterie z rodzaju: Lactobacillus casei, Lactobacillus rhamnosus, Streptococcus thermophilus, Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium longum, Bifidobacterium breve, Lactobacillus bulgaricus. Tak złożony suplement diety zawierający błonnik (babka jajowata i cykoria), który zapewni prawidłowe funkcjonowanie jelit, dodatkowo powinien wpływać na prawidłową funkcję wątroby i woreczka żółciowego, i przyczynić się do poprawy gospodarki lipidowej i zmniejszenia stężenia niekorzystnej frakcji cholesterolu.

Nową modyfikację składu preparatów zawierających błonnik zawiera suplement diety przeznaczony dla mężczyzn o następującym składzie: łupina nasienna babki jajowatej (Plantago ovata), inulina z cykorii (Cichorium intybus), ekstrakt z pestek dyni, ekstrakt z granatu, drożdże wzbogacone w selen oraz bakterie z rodzaju Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium lactis. Błonnik zawsze korzystnie wpływa na pracę jelit, a inne składniki dodano w celu wspomagania zdrowia mężczyzn. I tak: dynia stanowi dobre źródło cynku, więc poprawia pracę prostaty, a dodatek selenu ma wspomagać funkcjonowanie układu odpornościowego i proces wytwarzania plemników (spermatogenezę).

Bezpieczeństwo stosowania i odpowiedni skład preparatów z błonnikiem

Opinia i rekomendacja tej organizacji zapewnia bezpieczeństwo stosowania i odpowiedni skład preparatów z błonnikiem oraz chroni przed ewentualnymi zagrożeniami dla zdrowia wynikającymi z ich stosowania. Oświadczenie zdrowotne sporządzone przez tę organizację potwierdza, że istnieje naukowo stwierdzony korzystny wpływ danego składnika zawartego w preparacie na zdrowie człowieka. Wśród rozporządzeń EFSA znajduje się również oświadczenie o możliwym wpływie przyjmowania preparatów z błonnikiem na zmniejszenie ryzyka rozwoju danej choroby.

Preparat z błonnikiem może uzyskać rekomendację tej organizacji, jeśli jego stosowanie zgodnie z zaleceniami producenta dostarcza dzienne przynajmniej 10 gramów błonnika, a oświadczenie zdrowotne o jakimkolwiek działaniu prozdrowotnym odnosi się najczęściej do konkretnego składnika zawartego w preparacie.

Błonnik pokarmowy w szerokim rozumieniu, który jest przedmiotem oświadczeń zdrowotnych, nie jest wystarczająco scharakteryzowany w odniesieniu do wielu efektów, np. utrzymywania prawidłowych stężeń cholesterolu we krwi. Dostarczone dowody naukowe nie są wystarczające do ustalenia związku przyczynowo-skutkowego między spożywaniem błonnika i jego wpływem na prawidłowe stężenie cholesterolu we krwi. Takie oświadczenia odnoszą się do konkretnego składnika błonnika. Przykładowo: „beta-glukan pochodzący z owsa obniża stężenie cholesterolu we krwi, a ta zmiana może zmniejszać ryzyko rozwoju miażdżycy”. Takie oświadczenie można umieścić na opakowaniu produktu z błonnikiem, jeśli jego przyjmowanie, według zaleceń na opakowaniu, dostarcza dziennie beta-glukan przynajmniej w ilości 3 gramów. Wpływ spożycia błonnika na stężenie glukozy we krwi w odniesieniu do beta-glukanów można potwierdzić, gdy preparat lub suplement diety, lub posiłek zawierają co najmniej 4 g na każde 30 g węglowodanów w określonej ilościowo porcji. Dla inuliny natomiast obowiązuje następujące oświadczenie: „inulina z cykorii przyczynia się do prawidłowej pracy jelit poprzez zwiększenie częstotliwości wypróżniania”.

Po uwzględnieniu dodatku do preparatów zawierających błonnik innych składników, postaci preparatu, ilości błonnika w dziennej zalecanej porcji, źródła pochodzenia błonnika, smaku, rekomendacji naukowej (oświadczeń zdrowotnych) można dobrać najlepszy preparat dla indywidualnego pacjenta.

Piśmiennictwo dostępne u Autorki