Witamina B12 jest kluczowa dla utrzymania zdrowia. Wpływa ona na funkcjonowanie układu nerwowego oraz jest niezbędna w procesach krwiotwórczych organizmu. O jej prawidłową ilość w diecie powinny zadbać przede wszystkim osoby niespożywające mięsa i produktów mięsnych.
Fot. pixabay.com
Witamina B12
Witamina B12, zwana inaczej kobalaminą, zaliczana jest do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak pozostałe witaminy, jest ona niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być codziennie dostarczana z pożywieniem. Witamina B12 obejmuje grupę związków zwanych korynoidami. Nazwa ta związana jest z faktem, że w cząsteczce tych związków znajduje się pierścień koryny. Aktywnymi biologicznie związkami z tej grupy są: metylokobalamina, hydroksykobalamina oraz deoksyadenozylokobalmamina.
Z kolei syntetyczna pochodna kobalaminy – cyjanokobalamina – jest wykorzystywana jako składnik suplementów diety oraz preparatów do podskórnego podawania w przypadku leczenia anemii złośliwej.
Witamina B12 - właściwości
Witamina B12 jest niezbędna do prawidłowego przebiegu procesu powstawanie krwinek czerwonych w szpiku kostnym oraz do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Bierze ona udział w przekaźnictwie nerwowym oraz budowie otoczki mielinowej. Dodatkowo witamina ta bierze udział w przemianach lipidów i węglowodanów.
Niedoborom witaminy B12 towarzyszy często zwiększone stężenie homocysteiny, która jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego.
W jakich produktach znajduje się witamina B12?
Źródłem kobalaminy w diecie są wyłącznie produkty zwierzęce, takie jak mięso, ryby, jaja, nabiał, podroby oraz skorupiaki. Niektóre rośliny mogą charakteryzować się niewielką zawartością witaminy B12, ale wynika to z faktu bytowania na nich pewnych gatunków bakterii zdolnych do syntetyzowania tej witaminy. Nie oznacza to jednak, że rośliny są dobrym źródłem witaminy B12. Źródłem witaminy B12 w diecie mogą być także dostępne na rynku napoje roślinne wzbogacane witaminą B12. Stanowią one dobre źródło tej witaminy dla osób na dietach wegetariańskich i wegańskich.
W licznych przekazach internetowych można także znaleźć informację, że wodorosty, drożdże i kiszonki to źródło witaminy B12. Nie jest to prawda. W produktach tych występują nieaktywne analogi witaminy B12, które dodatkowo mogą blokować wchłanianie aktywnych form tej witaminy. W związku z tym produkty te nie stanowią alternatywnego źródła witaminy B12 dla osób niespożywających mięsa i przetworów mięsnych.
Podobnie jest w przypadku stwierdzenia dotyczącego możliwości syntetyzowania witaminy B12 przez mikrobiotę jelitową. To prawda, że istnieje taka możliwość, ale proces ten zachodzi w tych częściach jelit, w których nie jest możliwe wchłanianie tej witaminy.
Przyswajanie witaminy B12 z różnych pokarmów zwierzęcych jest zróżnicowane i wynosi od 20% do 90%. Przyjmuje się, że u zdrowych dorosłych osób z prawidłową czynnością żołądka około 50% tej witaminy zostaje wchłonięte z diety.
Zawartość witaminy B12 w 100 g wybranych produktach spożywczych | |
---|---|
sery podpuszczkowe dojrzewające tzw. żółte | 1,00–2,20 µg |
sery twarogowe | 0,70–0,90 µg |
mleko | 0,40 µg |
jaja | 1,60 µg |
wieprzowina | 0,60–0,70 µg |
wołowina | 1,40 µg |
mięso z indyka | 0,70–1,70 µg |
mięso z kurczaka | 0,40 µg |
Wchłanianie witaminy B12
Wchłanianie witaminy B12 nie jest procesem prostym. Witamina ta w produktach pochodzenia zwierzęcego występuje w połączeniu z białkami. Po dotarciu do żołądka, pod wpływem pepsyny, dochodzi do uwolnienia wolnej kobalaminy. Następnie łączy się ona z glikoproteiną P, która wydzielana jest m.in. przez komórki błony śluzowej żołądka. Dalej dochodzi do rozpadu tych kompleksów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustkę.
Kolejnym etapem jest połączenie kobalaminy z czynnikiem wewnętrznym, nazywanym także czynnikiem IF (Intrinsic Factor) lub czynnikiem Castle’a, wydzielanym przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Proces ten zachodzi w jelicie cienkim.
Ostatecznie kobalamina zostaje wchłonięta w dystalnej części jelita krętego. Aby do tego doszło, specjalny receptor musi ją uwolnić z połączenia z czynnikiem IF.
Po uwolnieniu jest ona transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. We krwi kobalamina występuje w połączeniu ze specyficznymi białkami. I tak transkobalamina II jest białkiem transportującym tę witaminę do wątroby, gdzie jest ona magazynowana.
Dzienne zapotrzebowanie na witaminę B12
Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest zróżnicowane i zależy m.in. od wieku i stanu fizjologicznego. Średnia zawartość kobalaminy w organizmie zdrowych dorosłych osób wynosi 2–3 mg.
Zgodnie z aktualnymi polskimi normami z 2020 roku, zalecane spożycie kobalaminy u osób dorosłych wynosi 2,4 µg/dzień. U kobiet ciąży jest ono wyższe i wynosi 2,6 µg /dzień, a u kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.
Niedobór witaminy B12
Stężenie witaminy B12 dość długo utrzymuje się w granicy normy, a do klinicznych objawów niedoboru tej witaminy dochodzi zwykle po kilku latach nieprzyjmowania jej z pożywieniem lub od momentu wystąpienia zaburzeń w jej wchłanianiu. U osób zdrowych zapasy ustrojowe wynoszą 3–5 mg i wystarczają na około 3–5 lat. Uznaje się, że nieprawidłowości w obrębie układu hematologicznego i neurologicznego pojawiają się przy utracie około 90% zapasów tej witaminy zmagazynowanej w wątrobie.
Przyczyny niewielkiego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12
- Średnie lub niewielkie zaburzenia wchłaniania
- łagodne nieimmunologiczne przewlekłe zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka
- przyjmowanie metforminy
- leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
- przewlekłe zapalenie trzustki
- zakażenie bruzdogłowcem szerokim
- Weganizm lub wegetarianizm
- Niedożywienie
- Alkoholizm
Przyczyny ciężkiego niedoboru witaminy B12
- Zaburzenia wchłaniania (spowodowane nieprawidłowościami czynnika wewnętrznego Castle’a (IF) lub receptora dla wchłaniania kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
- niedokrwistość Addisona i Biermera
- stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
- stan po resekcji jelita krętego
- zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez Helicobacter pylori
- choroba Leśniowskiego i Crohna
- zespół Zollingera i Ellisona
- zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
- Wrodzone
- zespół Imerslund i Gräsbecka
- wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
- niedobór transkobalaminy
- Tlenek azotu stosowany w anestezjologii
Objawy niedoboru witaminy B12
Objawy niedoboru witaminy B12 dotyczą najczęściej zaburzeń w funkcjonowaniu układu krwiotwórczego, a następnie układu pokarmowego, zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.
Do najbardziej typowych objawów niedoboru witaminy B12 zalicza się niedokrwistość megaloblastyczną.
W obrębie układu pokarmowego może dojść do: utraty smaku, braku apetytu, pieczenia języka i cech jego zapalenia (tzw. język bawoli), nudności, zaparć i biegunek.
Wśród neurologicznych objawów niedoboru witaminy B12 wymienia się:
- parestezje rąk i stóp (wynik postępującej neuropatii obwodowych nerwów czuciowych)
- drętwienie kończyn
- utratę czucia wibracji i czucia głębokiego
- niestabilność chodu
- osłabienie wzroku
W wyniku niedoboru witaminy B12 mogą pojawić się także objawy psychiatryczne, takie jak: zespół otępienny, osłabienie pamięci, zaburzenia nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.
Nadmiar witaminy B12
Do tej pory nie odnotowano niekorzystnego wpływu na zdrowie żywności obfitującej w witaminę B12. Organizm dysponuje mechanizmami zabezpieczającymi przed nadmiernymi ilościami tej witaminy i w sytuacji przekroczenia zdolności wiązania kobalaminy we krwi, jej nadmiar jest wydalany z moczem.
Natomiast hiperwitaminozę obserwuje się rzadko, a sytuacja taka może świadczyć o poważnej chorobie. Najczęściej taką sytuację obserwuje się:
- w ostrej niewydolności nerek
- w chorobach wątroby
- w nowotworach hematologicznych
- w przypadku litych nowotworów złośliwych
W jednym z norweskich badań z randomizacją wykazano, że suplementacja witaminą B12 i folianami zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu płuc. Podobnie w badaniu kohortowym VITAL zaobserwowano, że przyjmowanie dużych dawek suplementów witaminy B12 (ponad 55 µg/dobę) i B6 (ponad 20 mg/dzień) w formie pojedynczych suplementów, przez okres ponad 10 lat wiązała się z 30%–40% wzrostem ryzyka raka płuc u mężczyzn.
Diagnostyka niedoboru witaminy B12
Oznaczenie witaminy B12 w surowicy uznaje się za badanie o małej czułości, co oznacza, że nie można wykluczyć niedoboru tej witaminy w przypadku stężeń w dolnej granicy zakresu referencyjnego. Do tej pory żadnego testu nie uznano też za złoty standard diagnostyczny.
W związku z tym do oceny niedoboru witaminy B12 najczęściej wykorzystuje się oznaczenie witaminy B12 w surowicy krwi w z równoczesnym oznaczeniem innych parametrów, takich jak oznaczenie homocysteiny, kwasu metylomalonowego lub holotranskobalaminy w surowicy. Z uwagi na dostępność metody i koszty, najczęściej wybiera się oznaczenie witaminy B12 wraz z homocysteiną.
Suplementacja doustna - która witamina B12 jest najlepsza?
Jeśli analizujemy skuteczność wyrównywania niedoborów witaminy B12, to zarówno preparaty podjęzykowe, jak i dojelitowe cyjanokobalaminy charakteryzują się porównywalną skutecznością.
Z kolei suplementacja metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać stosowania większych dawek niż w przypadku cyjanokobalaminy.
Iniekcje (zastrzyki) z witaminy B12
Leczenie parenteralne (czyli podawanie witaminy B12 domięśniowo) jest jednym ze sposobów wyrównywania niedoborów witaminy B12. Zwykle leczenie rozpoczyna się od intensywnego uzupełniania niedoborów (większa częstotliwość iniekcji), a następnie przechodzi się do coraz rzadszego jej podawania. W niektórych przypadkach konieczne jest prowadzenie suplementacji witaminą B12 do końca życia.
Suplementacja witaminą B12 u wegan i wegetarian
Zazwyczaj diety wegetariańske, a w szczególności dieta wegańska wymaga stałej suplementacji witaminy B12. Potwierdzają to także badania, w których wykazano mniejsze stężenie tej witaminy w obu grupach.
Szacuje się, że zapasy tkankowe tej witaminy mogą wystarczyć na 3–5 lat, to jednak ilość tych zapasów może się różnić w zależności od danej osoby, a objawy niedoboru mogą wystąpić także przed upływem tego czasu. W związku z tym u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej zaleca się jak najszybsze wprowadzenie suplementacji witaminą B12.
Jak już wspomniano wcześniej, zgodnie z polskimi normami opracowanymi w 2020 roku, RDA dla witaminy B12 dla dorosłych osób wynosi 2,4 µg/d. Obecnie nie dysponujemy oddzielnymi zaleceniami dla wegan i wegetarian. Zaleca się jednak, że aby dostarczyć 2,4 µg/d, wymagana jest suplementacja tej witaminy w dawce:
- 50–100 µg/dzień lub
- 1000 µg podawanej 2 razy w tygodniu lub
- 2000 µg podawanej raz w tygodniu.
Niedobór witaminy B12 u pacjentów z cukrzycą
Jednym z działań niepożądanych powszechnie stosowanego leku przeciwglikemicznego, jakim jest metformina, jest niedobór witaminy B12. Niedobór ten może nie dawać żadnych objawów lub może prowadzić do różnych zaburzeń neurologicznych i hematologicznych. Zdiagnozowanie tego niedoboru może być trudne, ponieważ objawy ze strony układu nerwowego mogą przypominać powikłania neurologiczne będące konsekwencja długotrwającej cukrzycy.
Szacuje się, że problem niedoboru witaminy B12 dotyczy od 5,8% do 33% chorych leczonych metforminą. W związku z tym, że osoby te zalicza się do grupy ryzyka niedoboru witaminy B12 zaleca się, aby w przypadku osób długotrwale leczonych metforminą u których potwierdzono niedobór witaminy B12 stosować suplementację tą witaminą.
Piśmiennictwo
Ebbing M., Bonaa K.H., Nygard O. i wsp., Cancer incidence and mortality after treatment with folic acid and vitamin B12. JAMA 2009; 302, 19: 2119–2126.Brasky T.M., White E., Chen C.L., Long-Term, Supplemental, One-Carbon Metabolism-Related Vitamin B Use in Relation to Lung Cancer Risk in the Vitamins and Lifestyle (VITAL) Cohort. J. Clin. Oncol., 2017; 35, 30: 3440–3448.
2022 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland. Curr Top Diabetes. 2022; 2 (1): 1–130.
Sharabi A., Cohen E., Sulkes J., Garty M.: Replacement therapy for vitamin B12 deficiency: comparison between the sublingual and oral route. Br. J. Clin. Pharmacol. 2003; 56 (6): 635–638.
Obeid R., Fedosov S.N., Nexo E.: Cobalamin coenzyme forms are not likely to be superior to cyano- and hydroxyl-cobalamin in prevention or treatment of cobalamin deficiency. Mol. Nutr. Food Res. 2015; 59(7): 1364–1372.
Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. Warszawa, 2020.
Rizzo G., Lagana A.S., Rapisarda A.M. i wsp.: Vitamin B12 among Vegetarians: Status, Assessment and Supplementation. Nutrients 2016; 29: 8 (12).
Biernat J., Bronkowska M.: Interakcje z lekami- istotnym wskazaniem do suplementacji witamina B12. Bromat. Chem. Toksykol. 2014, 47 (4): 857–864.